مطایبه

چگونه پست مدرن بنویسیم

رویا صدر

شما چه بخواهيد و چه نخواهيد چه سواد داشته باشيد و چه نداشته باشيد چه زبان شناسى و سبك شناسى و ديگرشناسى هاى دنيا و مافى ها را بدانيد و چه ندانيد، مى توانيد پست مدرن بنويسيد و حرف بزنيد. چنانچه يك نويسنده پست مدرن آلاباسامايى از جزاير هاوايى در رساله معروف خود با عنوان «المعنا فى بطن العبارات القلمبه و السلمبه» در رويكردى هرمنوتيزه شده از مكبث شكسپير مى گويد: «حرفت را بر زبان بياور، هرچند خواننده از آن سر در نياورد و بر پدر مردم آزار بد و بيراه نثار كند.»

آنچه نويسندگان معاصر پست مدرن روى آن اتفاق نظر دارند و آن را به نويسندگان تازه كار توصيه مى كنند توجه به بار معنايى و مفهومى واژگان در رويكرد هنجارشكن به پديدارها و رد نظر حسودان مغرض بى سواد بى فرهنگ كنسرواتيست است كه همه چيز را به غلط املايى و انشايى ارجاع مى دهند. فارغ از ارجاعات بين متنى در خوانش هر مطلبى به دنبال معنا و مفهوم آن مى گردند و در يك پروسه ابژكتيويستى فراحسى شايع مى كنند كه كلمات موقع حروفچينى جابه جا شده است. در هر حال اگر مى خواهيد پست مدرن باشيد و به شيوه پست مدرن بنويسيد به اين نكات توجه كنيد:

۱- براى نزديكى عميق و دقيق به مفهوم پست مدرنيسم در مقالات خود تا مى توانيد قلمبه- سلمبه بنويسيد. بايد توجه داشته باشيد كه روشن و واضح و ساده نويسى امر منسوخى است كه از عصر حجر معمول شده و تا پايان دوره مدرنيسم تداوم يافته و از اين رو پديده اى ارتجاعى به شمار مى آيد. چنانچه ميشل فوكو و رولان بارت و اميد مهرگان و ژاك دريدا در مقاله مشتركى با عنوان «ارجاعات بينامتنانه سوبژكتيويته هردمبيولوژيك شناخت شناسيك» كه كانديداى جايزه صلح نوبل در بخش سخن پست مدرن شده است مى نويسند: «موارد بالا تائيد مى شود.» از اين رو تا مى توانيد موضوع را بپيچانيد تا خواننده را با خود در لذت گشتن و عرق ريختن و خستگى ذهن و روح و دست و پا و بقيه اعضا و جوارح شريك سازيد. مطمئن باشيد هر خواننده منصف و پركارى اين روزها از سر و كله زدن با يك متن سنگين و ثقيل و عجيب و غريب لذت مى برد و اگر دست آخر هم چيز دندان گيرى از خوانش متن دستش نيايد دچار شوقى زائد الوصف مى شود. البته ممكن است مخاطب ساده و عوام و نادان و ناآگاه بعد از دوبار سه بار و هزار بار خواندن مطلب و سردرنياوردن از آن خسته بشود و برود پى كار و زندگى اش. بديهى است كه نامبرده درك درست و روشنى از پست مدرنيسم نداشته و در روابط ساده و ابتدايى زبانى پست پيشا مدرنيته عصر دايناسورها دست و پا مى زند. فرض كنيم شما بخواهيد بنويسيد: «بقيه اش بماند براى بعد.» اين واژگان حس خنثى را در خواننده برمى انگيزد كه نمايانگر فهم و كمالات والاى شما نيست و در محاورات پيش پا افتاده خودروهاى بزرگ جمعى و خودروهاى كوچك فردى و تاكسى ها كاركرد دارد درحالى كه شما يك نويسنده فرهيخته پست مدرن بوده و لازم است اين جمله را با كمى پيش و پس در يك فرايند معناگزينى خوب ورز داده، عبارات را خوب با هم مخلوط كرده تا مى توانيد عمل بياوريد.

مثلاً مى توانيد به جاى بقيه اش بماند براى بعد بنويسيد: «سويه غايتمندانه جهان متن در يك رويكرد تبيين افق دلالت گون معنايى به تعويق خواهد افتاد.» خواهيد ديد كه هر خواننده منصف و انديشمندى با خواندن عبارت فوق سر شوق آمده و شما را روى سرش حلوا حلوا كرده بى صبرانه براى مطالعه بقيه مطلب شما لحظه شمارى مى كند مگر اينكه آدم بى شعورى باشد. ۲- در اسرع وقت يك فرهنگ واژگان پست مدرن براى خودتان تهيه كنيد تا به جاى لغات پيش پا افتاده آنها را به كار ببريد. براى اين كار شما به مصالح زير احتياج داريد.

الف- تعدادى پيشوند به مقدار لازم (مثل: پيشا، پسا، بينا و غيره)

ب- تعدادى لغت من درآوردى يا ديگر درآوردى به اندازه كافى

ج- تعدادى پسوند حرفى يا كلمه اى براى چسباندن ته عبارات (مثل حرف ك)

د- تعدادى نام فيلسوف و انديشمند و زبان شناس و شهروند معاصر به عنوان چاشنى.

به ياد داشته باشيد كه كليه بايدها و نبايدها و كاست ها و قاعده هاى نحوى و زبانى كه از دوران انسان نئاندرتال تا به حال وضع شده اند از درجه اعتبار ساقط بوده و وظيفه تاريخى شما ايجاب مى كند كه پنبه مفهوم را در سخن از بيخ و بن بزنيد و افقى بگشاييد به سمت عبارات نامفهوم و دور از ذهن تا بتوانيد معناى نهايى متن را به تاخير انداخته، تاويل پذيرى را به حداكثر رسانده، بحران معنا را در سايه كشاندن افقى به معناهاى بى شمار، هرچه بيشتر دامن بزنيد تا خواننده هيچ از آن سردرنياورده فكر نكند موضوع به همين سادگى ها است.

۳- طبق يك قاعده قانونمند فرامتنى هرمنوتيزه شده براى انتقال ذهنيت خود، بى خود و بى جهت زور نزنيد. مخاطب شما چشمش كور، دنده اش نرم، خودش يك كارى مى كند. به ياد داشته باشيد كه يك انديشمند بزرگ معاصر مى گويد: «يك نويسنده پست مدرن با يك دست گهواره فهم بشرى را تكان مى دهد و با دست ديگر پيچ آن را سفت مى كند. پس براى ارتقاى سطح دانش بشرى تا مى توانيد پيچيده بنويسيد.»

Critical Thinking 9

ارزشهای پایه‌ در اندیشه‌ انتقادی

محمدرضا نیکفر

گفتارهايی برای مخاطبان زمانه:تفکر انتقادی اندیشیدن سنجشگرانه بر مضمون حرفهایی است که می‌شنویم و می‌خوانیم و بررسی دقیق استدلالهایی است که آن حرفها به کمک آنها خود را استوار جلوه می‌دهند. انتقاد به معنای سنجیدن است نه ایراد گرفتن. زیر عنوان انتقاد نباید غرغرکردن و بهانه گرفتن و عیب‌جویی به دلیل بدخویی را فهمید.

روشن انديشی
تفکر انتقادی در هنگام سنجشگری از ارزشهای فکری خاصی حرکت می‌کند. متنی را می‌خوانیم که موضوع در آن چنان پیچانده شده که هیچ نمی‌توان از آن سر درآورد، در حالی که اصل قضیه ساده است و ما باید آن را با آگاهی و دقتی متعارف درک کنیم. در این جا به نویسنده‌ی آن انتقاد می‌کنیم که نه روشن‌اندیش، بلکه تاریک‌اندیش است. پس روشنی یک ارزش در تفکر انتقادی است. ما می‌خواهیم به روشنی برسیم. می‌پرسیم و می‌پرسیم، و با این کار گویی نقب زنیم تا از پهنه‌ای تاریک به روشنایی گام بگذاریم. به نویسنده انتقاد می‌کنیم که مفهومها و گزاره‌هایش دقت ندارند. دقت نیز یک ارزش مهم در تفکر انتقادی است. مفهوم یا تعریف دقیق مثل یک ابزار دقیق است، چنگ می‌زند و آن بخش از واقعیت را که می‌خواهد بگیرد، می‌گیرد. ابزار نادقیق به هدف نمی‌خورد و بعید نیست که موضوع کار را خراب کند. مته را کج می‌زنیم و پیچ مسیر غلطی را می‌رود. مفهوم نادقیق نیز ذهن را به جایی نامربوط می‌کشاند.

واضح و مبرهن است که...
ارزشی دیگر در تفکر انتقادی بداهت است. آنچه بدیهی است وضوحی شهودی دارد، یعنی ما بنابر تجربه مستقیم خودمان یا خردورزی‌مان می‌دانیم که درست است، انگار ما در ذهن یا در واقعیت در کمال آگاهی شاهد آن هستیم.
اگر ما از امور بدیهی حرکت کنیم و با شیوه‌ی سنجیده‌ای در ترکیب، اطلاعات خود را از آنها درهم‌آمیزیم، به آگاهی پیچیده‌ای می‌رسیم که چون ریشه در امور بدیهی دارد، احتمال می‌رود که درست باشد. می‌گوییم احتمال می‌رود، چون همیشه ممکن است در ترکیب اطلاعات اشتباه صورت گیرد. وقتی متنی را با دید انتقادی می‌خوانیم، توجه داریم که آیا گزاره‌های آن با بدیهیات تجربی و عقلی همخوان هستند یا نه. البته از مفهوم بدیهی چه بسا سوءاستفاده هم می‌شود. در متنهای بسیاری به عبارت "بدیهی است که..." برمی‌خوریم. در اینجا بایستی فورا بایستیم و ببنیم واقعا این چیزی که نویسنده می‌گوید بدیهی است.
از عبارتهایی چون "واضح و مبرهن است" نیز به همین سوءاستفاده می‌شود. می‌نویسند: "واضح است که..." ما باید مکث کنیم و بپرسیم: واقعا واضح است؟ یا می‌نویسند: "مبرهن است که..." یعنی در مورد موضوع برهان عقلی آورده‌اند. باید بپرسیم: واقعا موضوع مستدل است؟ عبارتهایی مثل "بدیهی است که..." و "واضح و مبرهن است که..." ما را دعوت می‌کنند که ادعایی را که به دنبال آنها می‌آید، بی هیچ اندیشه‌ای بپذیریم. تفکر انتقادی به ما می‌آموزد که در اینجا باید درست رفتار معکوسی داشته باشیم، یعنی دقت ورزیم که آیا ادعا به راستی پذیرفتنی است.

نعلين اش جلو پايش جفت می شود
ارزشی دیگر در اندیشه‌ی انتقادی همخوانی است. سر و ته یک متن یا سخن باید با هم بخوانند. اگر نویسنده و گوینده دچار تناقض شود، یا این که اینجا از این اصل حرکت کند و آنجا که موردی مشابه در وضعیتی مشابه است از اصلی دیگر، بر پایه‌ی این ارزش به او انتقاد می‌کنیم.
کشف تناقض همیشه ساده نیست. ما باید متن یا سخن را تجریه و تحلیل کنیم تا ساختار آن برایمان روشن شود، تا بتوانیم ببنیم آیا دچار تناقض شده است یا نه. در بسیاری اوقات با خبری مواجه می‌شویم که خود به خود حاوی تناقضی نیست و حرفی کوتاه است که سر و ته آن با هم می‌خوانند. در اینجا آن را باید در متن زندگی و واقعیت قرار دهیم تا بطلان آن را دریابیم.
در ایران بسیار شنیده‌ایم که بگویند فلان کس که از مشایخ است، معجزه دارد: نعلینش جلوی پایش جفت می‌شود. این خبر را باید در متن بزرگتری گذاشت تا پوچیش را دریافت. باید مثلا پرسید جفت کردن نعلین که کار ساده‌ای است، چرا از دست معجزه کارهای بزرگتری برنمی‌آید، مثلا بی نیاز کردن شیخ ما به نعلین از این طریق که به او بالی برای پرواز داده شود. و می‌شود گفت که چرا از میان مجموعه‌ی کارهای ساده در جهان این قدر جفت شدن نعلین در ذهن جادوزده ما اهمیت ویژه‌ای دارد.

منطقی باش!
ارزش دیگری که در اینجا لازم است از آن یاد کنیم استدلال متین و استوار است. تفکر انتقادی استدلال سست را نمی‌پذیرد. استدلال باید پایه‌های محکمی داشته باشد یعنی از مقدماتی درست حرکت کند و آنها را به صورتی منطقی با یکدیگر ترکیب کرده و به نتیجه برساند. تفکر انتقادی تفکر منطقی است. منطق شیوه و اصول سنجیده‌ی تعریف و استدلال است. وقتی به کسی می‌گوییم "منطقی باش!"، از او می‌خواهیم سنجیده فکر کند، مقدماتی را که حکم اطلاعات پایه را دارند بسنجد، از آنها درست نتیجه‌گیری کند و نتایجی را نیز در نظر گیرد که آن نتیجه در جهان به بار می‌آورد.

Critical Thinking 8

تفکری مبتنی بر شور پی جویی استدلال

تفکر انتقادی را تفکری می دانند که به شیوه های استدلال کردن و فکر کردن بسیار حساس است و می خواهد مبتنی بر مقدمات درست به نتایجی موجه دست یابد.
تفکر انتقادی را تفکری می دانند که به شیوه های استدلال کردن و فکر کردن بسیار حساس است و می خواهد مبتنی بر مقدمات درست به نتایجی موجه دست یابد. گروه دین و اندیشه خبرگزاری مهر در صدد است در قالب چند مقاله مهمترین بحثهای موجود در تفکر انتقادی را فرآروی ذهن و زبان خوانندگان قرار دهد. تعاریف زیادی از تفکر انتقادی وجود دارد. از یک منظر عملگرایانه البته می توان آن را این گونه تعریف کرد: فرآیندی که با آن دانش و هوشمان را برای رسیدن به صورت موثر به معقولانه ترین و موجه ترین مواضع در زمینه هایی خاص به کار می گیریم. در این خصوص البته سعی می کنیم موانع زیادی را که فرآروی تفکر عقلانی وجود دارند تعریف و سپس بر آنها غلبه کنیم. واضح است که همه انسان ها، ارزش تفکر انتقادی را نمی دانند. هدف تفکر انتقادی ، سرد و خسته کننده به نظر می رسد. افرادی هستند که می گویند می خواهیم به امری باور داشته باشیم و اجازه دهیم احساساتمان بر ما غلبه داشته باشند یا نمی خواهیم واقعیت جای تخیلات ما را بگیرید. با این همه شاید در تفکر انتقادی هم راهی برای رسیدن به حقیقت موجود باشد. صرف این که ما عاقل و باهوش هستیم یا دانش زیادی داریم بدان معنا نیست که تفکرمان انتقادی است. فردی به غایت باهوش ممکن است باورهای اشتباهی داشته باشد. تفکر انتقادی به ما می گوید چگونه هوش و دانشمان را برای رسیدن به دیدگاه های عینی و معقول به کار گیریم. این نکته بدان معنا نیست که با تفکر انتقادی باوری باقی نمی ماند، بلکه باوری که با تفکر انتقادی هم سرشت است ، پربنیه تر و منطقی تر به نظر می رسد. تفکر انتقادی ، این اجازه را به فرد می دهد که بهتر و کارآمدتر با مسائل و مشکلاتش روبه رو شود. باید در نظر داشت که تفکر انتقادی چیزی بیش از تفکر منطقی و تحلیلی است. تفکر انتقادی تفکر عقلانی و عینی معنا می دهد. در اینجا تمایزی مهم وجود دارد. منطق و تحلیل مفاهیم فلسفی و ریاضی مهمی هستند، اما تفکر معقول و عینی مفاهیم گسترده تری هستند که حوزه های روان شناسی و جامعه شناسی را هم در بر می گیرند. بدین جهت حتی رفتار جمعی آدمی هم در تفکر انتقادی مورد توجه قرار می گیرد. تفکر انتقادی همچنین تفکری بهانه جو نیست و نمی خواهد ایراد و عیب متفکری را پررنگ کند. تفکر انتقادی می خواهد به ما نشان دهد چگونه می توانیم از دامهای بسیاری که هنگام تفکر جلوی روی ما قرار دارند، فرار کنیم و بدرستی تامل و تفکر کردن در مورد موضوعی را پی گیریم. ● موانع چهارگانه تفکر انتقادی معمولا چهارگونه مانع را برای تفکر انتقادی پررنگ می کنند که اینها را موانع ذاتی ، موانع زبانی ، موانع منطقی و موانع جامعه شناختی و روانشناختی نام می نهند. در این مقاله سعی می شود تعاریف این موانع ذکر شوند و مصادیق هریک در گفتارهای دیگر بسط خواهند یافت. ما در زندگی روزمره مان هر روزه با موقعیت هایی روبه رو می شویم که این موقعیت ها می توانند در حکم مانعی برای تفکر صریح و شفاف و منصفانه باشند. پاره ای از این موانع ناشی از محدودیت های طبیعی انسانی هستند. دیگر موانع هم کاملا ناشی از اعمال متفکرانه آدمی اند. در شق اول ، آدمی نقشی در آن ندارد، اما در شق دومی سرمنشای آن انسانی است. این نکته البته بدان معنا نیست که نمی توان از شدت و حدت موانع ذاتی و طبیعی انسانی کاست. در این میان پاره ای از این محدودیت ها عیانند و پاره ای دیگر ظرافت های خاص خود را دارند. یک متفکر انتقادی در گام بعد باید بداند چگونه از فریب هایی که در زندگی روزمره وجود دارد فرار کند. این موانع می توانند به ۴ دسته تقسیم شوند. الف) محدودیت های ذاتی انسانی ب) استفاده زبان پ) مغالطات منطقی و احساسی ت) دامهای روانشناختی و جامعه شناختی هر مانع ، فهرستی از موانع را معرفی می کند، نوع مانع را تعریف می کند، مثال هایی از آن برمی شمارد و کدهایی برای پرهیز از آنها پررنگ می کند. در این مجموعه گفتار، به تفصیل در مورد این موانع چهارگانه سخن خواهیم گفت. محدودیت های انسانی اولین نوع این محدودیت ها هستند و ناشی از این نکته اند که ما فی ذاته محدودیم و نمی توانیم همه چیز را بدانیم و درک کنیم. ما همه مستعدیم که دچار تعصب شویم. حافظه ما محدود است ، دچار غفلت می شویم ، محدودیت های ادراکی داریم و از نظر روانی و جسمی هم به انواع استرس ها و اضطراب ها دچار می شویم. بر این موانع نمی توان غالب شد، اما می توان آنها را محدود کرد. تامل بر کاربرد زبان نیز یکی از مهمترین وظایف تفکر انتقادی است. انتخاب پاره ای از واژه ها و اتخاذ زبانی خاص می تواند حقیقت را پنهان کند و توهم و خلط و خبط را به وجود آورد. زبان می تواند به جای ارتباط برقرار کردن ، وسیله ای برای کنترل و فشار باشد. در زبان ممکن است ابهام وجود داشته باشد. زبان همچنین می تواند باعث تحریک احساسات شود به جای آن که تفکر را برانگیزد و در زبان می توان از استعاره های نابجا استفاده کرد. مغالطات منطقی و دامهای روانشناختی و جامعه شناختی هم ۲ نوع دیگر محدودیت هایی است که یک متفکر انتقادی باید بدانها توجهی کافی مبذول دارد. یک متفکر انتقادی باید بفهمد چگونه اعداد ممکن است به اشتباه مورد استفاده قرار گیرند یا ادراکات می توانند به دلیل تاثرات روان شناسانه و جامعه شناسانه اشتباه شوند و عقلانیت چگونه می تواند باعث قدرت شود.

Critical Thinking 7

مغالطه ارزیابی

یکی از اشتباهاتی که ما معمولا زیاد مرتکب آن می شویم، خلط در سنجش ها و ارزیابی هایمان (assessments) است. از آن جا که بشر هیچ گاه دانش و داده های کافی و مطلق در مورد هیچ پدیده ای ندارد پس همیشه ارزیابی هایش نسبی و ابطال پذیر(fallible) خواهد بود. به علت فقدان نگاه چند جانبه و گسترده، این خطای مطلق گویی همیشه در کمین بشر خفته است. به سخن دیگر کل گرایی

(holism) یعنی مطالعه همه جوانب یک پدیده وجود ندارد. به موازات شناخت چهره های نوینی از پدیده ها برای بشر کشف میشود.

وقتی صحبت از مغالطه ارزیابی می شود منظور اینست که ما مزایا، محاسن، نقایص، و عیوب را طوری مطرح کنیم که دیگر جایی برای ذکر نقاط دیگر آن باقی نماند. به سخن دگر یا چیزی را بد قلمداد می کنیم یا خوب؛ یا چیزی را زیبا می بینیم یا کاملا زشت و هکذا. نکته مهمی که در این مغالطه دیده می شود جنبه فریبندگی آن است. یعنی شخص چنان وانمود می کند که گویا آن پدیده ی مورد نظر هیچ صفت دیگری جز آنچه که او بیان می کند ندارد،

تو گویی جهانی غیر از این نیست زمین و آسمانی غیر از این نیست

حال برای روشن تر شدن این مغالطه مثالی می آوریم:

بسیاری از مردم بر این باورند که عیسی مسیح فردی به غایت مهربان ودلسوز بوده.

این ادعا از چند جنبه قابل بررسی است:

۱. عیسی یک انسان بوده.
۲. هیچ انسانی صرفا دارای یک جنبه اخلاقی نیست و در شرایط متفاوت رفتارهای گوناگونی از خود بروز می دهد.
۳. این قضاوت صرفا از یک جنبه خاص به شخصیت عیسی مسیح است.

وقتی می گوییم عیسی مهربان و رحیم بوده، در واقع برای شخصیت او یک جنبه قایل می شویم و تنها از آن منظر قضاوت می کنیم. یعنی به مثابه یک ماشین از پیش طراحی شده به او می نگریم که تنها یک منش و رفتار در او می توان یافت. انسان اجتماعی دارای پیچیدگی های زیادی بوده و است که همه اینها زاده شخصیت چند لایه وی می باشد. پس چطور می توان فرد چند لایه ای را فقط از یک لایه بررسی کرد و بعد این بررسی را به همه لایه ها تعمیم داد؟

در جای جای اناجیل اربعه، آیاتی است که حاکی از نقض نسبی این مدعای ذکر شده است:

۱. (( گمان مبرید که آمده ام صلح و آرامش را بر زمین برقرار سازم. نه، من آمده ام تا شمشیر را بر قرار نمایم. من آمده ام تا پسر را از پدر جدا کنم، دختر را از مادر جدا و عروس را از مادر شوهر. اگر پدر و مادر خود را بیش از من دوست بدارید، لایق من نیستید.)) ( متی ۱۰: ۳۴ – ۴۹ )

۲.(( اگر چشمی که برایت اینقدر عزیز است، باعث می شود گناه کنی، آن را از حدقه درآور و دور افکن. بهتر است بدنت ناقص باشد تا اینکه تمام وجودت به جهنم بیافتد. اگر دست راستت باعث می شود گناه کنی، آنها را ببر و دور بینداز.)) ( متی ۵: ۲٧ – ۳۰ )

۳. ((... ولی اگر شما خدمتگزاران بی وفایی باشید و بگویید: خداوندمان به این زودی نمی آید، و به همقطارانتان ظلم کنید و به عیاشی با میگساران بپردازید، آنگاه در لحظه ای که انتظار ندارید خداوندتان خواهد آمد و شما را به سختی تنبیه خواهد کرد و به سرنوشت ریاکاران دچار خواهد ساخت و به جایی خواهد انداخت که گریه و ناله و فشار دندان بر دندان باشد.)) ( متی ۲۴ : ۴۸ – ۵۱ )

۴.(( کسانی که به او ایمان بیاورند، هیچ نوع محکومیت و هلاکتی در انتظارشان نیست و لی کسانی که به او ایمان نیاورند، از هم اکنون محکومند چون به یگانه فرزند خدا ایمان نیاورده اند. ))
( یوحنا ۳ : ۱۸ -۲۱ )

۵. (( و اما من پیش از آنکه کسی را محاکمه نمایم، نخست با پدرم مشورت می کنم. هر چه خدا به من دستور دهد همان را انجام می دهم. از این جهت محاکماتی که من می کنم کاملا عادلانه است زیرا مطابق میل و اراده خدایی است که مرا فرستاده، نه مطابق میل خودم.)) ( یوحنا ۵ : ۳۰ )

می بنیم که عیسی خشمگین هم می شده ، محاکمه می کرده، دستور هلاکت می داده، خشونت به خرج می داده و در کنار منش دلسوزانه و فروتنانه خود، تندخویی و تند مزاجی هم بروز می داده. پس صرفا مهربان هم نبوده و مثل بقیه انسانها از تمامی خصایص بشری بر خوردار بوده .

برای اجتناب از چنین ارزیابی های نادرستی باید به خاطر داشت که هیچ پدیده ای را نمی توان یافت که یک سره حسن و مزیت و یا یکپارچه عیب و نقص باشد. زمانی که می خواهیم پدیده ای را مورد ارزیابی قرار دهیم، نباید از کلیت آن پدیده سخن گفت بلکه باید از جنبه های گوناگون این کلیت سخن به میان آورد. بنابراین برای قضاوت درباره چیزی باید کامل ترین ارزیابی را از آن به دست داد و حتی المقدور تمام جنبه های آن را مورد مداقه قرار داد.

Critical Thinking 6

مدل های سیر تفکر انتقادی

Critical Thinking 5

اخلاق گفتگو در تفکر انتقادی


تفکر انتقادی می‌تواند مبتنی بر رویکرد قاعده طلایی که تقریباً میان همه سنتهای معنوی و دینی مشترک است بسط یابد.

تفکر انتقادی می‌تواند مبتنی بر رویکرد قاعده طلایی که تقریباً میان همه سنتهای معنوی و دینی مشترک است بسط یابد. این قاعده تصریح می‌کند کاری را انجام بده که می‌خواهی به قاعده عام بدل شود و یا کاری را که برای خود نمی‌پسندی برای دیگری هم مسپند. مارتین بوبر فیلسوف معروف اگزیستانس سده بیستم کتابی دارد با عنوان " من و تو". او در این کتاب در صدد است انواع روابطی که انسان با جهان و افراد اطراف خود برقرار می کند تئوریزه کند. او رابطه من – آن را رابطه انسان با اشیا می داند مانند رابطه ای که من با رایانه ای که جلوی چشمم هست برقرار می کنم. در این رابطه من قصدی جز آن ندارم که از این ابزار برای رسیدن به هدفی که دارم استفاده کنم. رابطه من با خودرویی که از آن استفاده می کنم هم همینطور است. من خودرو را به عنوان وسیله و ابزاری در نظر می گیریم که بنا است به یکی از نیازهای من پاسخ دهد. هنگامی که من به عنوان یک معلم با چند دانش آموز یا دانشجو در در ارتباط هستم و سخن می گویم رابطه من با آنها رابطه من – آن نیست بلکه این رابطه رابطه من – او است. در این ارتباط هرچند مخاطبان من شیء نیستند اما آنها حضور کاملی هم در گفتگو و مکالمه ای که باید برقرار باشد ندارند. به همین جهت است که پاره ای از روانشناسان تأکید کرده اند که رابطه انسان با یک انسان دیگر بسیار سختتر از رابطه انسان با هزاران انسان است چرا که در این دومی دیگران به عنوان "او" و یا "آنها" وارد ماجرا می شوند و این رابطه را از اصالت ژرف خود می اندازند. هنگامی که فردی برای هزاران نفرسخنرانی می کند رابطه ای را سامان می دهد که بدان می توان رابطه من – آنها گذاشت. در این رابطه آنها این مجال را ندارند که در فرآیند معرفتی که من درانداخته ام مشارکت جویند. بهترین نوع رابطه به نظر بوبر، رابطه من – تو است. در این نوع رابطه، دیگری به عنوان یک انسان برابر با من در فرایند تفکر و گفتگو مشارکت می کند. دیگری در اینجا نه به قول سارتر دوزخ است و نه به عنوان مانعی برای آزادی من قلمداد می‌شود و نه شیئی است که من باید بکفایت از آن استفاده کنم. دیگری در این ساحت فردی است که با من مشارکت می کند تا ما با کمک هم به درک و فهم عمقیقتری نایل شویم و به حقیقت نزدیکتر گردیم. پس می توان اینگونه گفت که تفکر انتقادی با هر گونه فروکاستن دیگری به یکی از موانع تفکر انتقادی مخالف است. تفکر انقفادی به دیگری نیاز دارد تا با کمک وی حقیقت نمایانتر گردد. تفکر انتقادی جز در محیطی امن و آرام که رویکردهای مختلف فکری قابلیت رشد و نمو داشته باشند شکل نمی گیرد. به تعبیر دیگردر اینجا هم با بجد با دو ارزش مهم بشری یعنی تواضع و احسان روبرو هستیم و تواضع یعنی اینکه به خودمان چنان نگاه کنیم گویی دیگری است و احسان یعنی اینکه به دیگری چنان نگاه کنیم گویی بخشی از ما است.آرمان تفکر انتقادی هم این دو ارزش است. این دو ارزش چیزی جز همان قاعده طلایی نیستند که تصریح می کند کاری را که برای خود نمی پسندی برای دیگری هم مپسند. به یک معنا اخلاق تفکر انتقادی چیزی جز همان اخلاق عامی که مبتنی بر تفکر انتقادی است قلمداد نمی شود.

Critical Thinking 4

آموزش تفكر

اگر متفكرين خوبي باشيم مي‌توانيم بر جامعه‌ی خودمان اثري مثبت بگذاريم. يك نگاه اجمالي به تاريخ بشريت، به متفكرين بزرگ دنيا، افرادي مثل گاليله، نيوتن، انيشتن، لئوناردو داوينچي و ... به ما درس بزرگ و باارزشي مي‌دهد: بزرگترين متفكرين دنيا باعث بوجود آمدن بزرگترين تحولات بنيادين در جوامع بشري شده‌اند. چرا؟ چون بيشتر و بهتر فكر مي‌كردند.
اين را مي‌دانيم كه سيستمهاي آموزشی در اكثر كشورها به گونه‌ای طراحي و برنامه ريزي شده‌اند كه با آموزش‌ روش‌هاي جمع‌آوري، يادگيري و حفظ دانش، اطلاعات و آگاهي‌ها، دانش‌آموز يا دانشجو به مرور شيوه‌ی تفكر انتقادی Critical Thinking را فرا بگيرد تا در جايي كه ايجاب مي‌كند بتواند بهترين تصميم‌گيري را داشته باشد. اينكه سيستم آموزشي ما در ايران چگونه بوده است و آيا ما در اين زمينه موفق بوده‌ايم يا نه، بحث ديگري است، اما اين را هم بگويم كه يك سري تحقيقات نشان داده است كه تفكر انتقادي در ميان دانشجويان ما نسبت به دانشجويان هم رشته در كشورهاي ديگر تا حد قابل توجهي پايين است. يعني بيشتر دانش آموزان و دانشجويان ما در حين تحصيل، به دنبال گرفتن مدرك بوده‌اند و نه تجهيز خودشان به مهارت‌هاي فكري. اصولاً چنين آموزش‌هايي به دانش‌آموزان و دانشجويان ما كمتر داده مي‌شود و معمولا از آنها مي‌خواهند يا وادار مي‌شوند جزوه بردارند، يا جزوه رد و بدل كنند، كتاب بخرند، مطالبي را حفظ كنند و ... در صورتي كه در پروسه‌ی يادگيري تفكر انتقادي به دانشجويان آموزش مي‌دهند كه مطلب را بخوانند، آن را درك كنند و مورد تجزيه و تحليل قرار دهند.
من معتقدم كه دانش آموزان و دانشجويان ما بايد ياد بگيرند كه بيشتر از اينكه بيايند مطالب را فقط جمع آوري و حفظ كنند، مطالب را درك و مورد تجزيه و تحليل قرار بدهند، يعني تفكر انتقادي را ياد بگيرند و به كار هم ببرند. فراگرفتن اين نوع تفكر و به كار گرفتن آن در طول مدت زندگي و در هنگام انتخاب شغل و گذراندن دوره‌ی كاري بسيار مهم است و مطمئن باشيد كه بسيار به درد دانش آموز و دانشجو مي‌خورد. اما ما، غير از تفكر انتقادي، به نوع ديگر از تفكر نيز نياز داريم و با آن است كه مي‌توانيم راههاي تازه‌اي در جهت دست يابي به راه حل‌ها و موفقيت هايي در كار و زندگي‌مان بيابم. اين تفكر، تفكر خلاق يا Creative Thinking است.
بيشتر مردم، نه فقط مردم ما كه اكثر مردم دنيا، فكر نمي‌كنند چرا؟ چون آموزش نديده‌‌اند. فكر كردن يك مهارت است و آنهايي كه در زندگي‌شان به موفقيت‌هاي چشمگيري دست يافته‌اند، سريع و حرفه‌اي اين مهارت را آموخته‌اند و به كار گرفته‌اند. ما معمولاً به مرور زمان فكر كردن را ياد مي‌گيريم و اين پروسه وقتي به مرور زمان باشد خيلي كند پيش مي‌رود، عمرمان كه تمام شد و همه‌ی موهايمان كه سفيد شد اگر در طول مدت عمر حواسمان به اين قضيه بوده باشد تازه ياد مي‌گيريم كه چگونه فكر كنيم. در طول مدت عمر، ما معمولا سعي مي‌كنيم عادتهايمان را طوري شكل بدهيم كه كمتر فكر كنيم يا به قولي پروسه فكر كردن‌مان كوتاه و محدودتر باشد. مثلا تا يكي از ما مي‌پرسد شام كجا برويم، بي آنكه نيازي به فكر كردن داشته باشيم بلافاصله مي‌گوييم برويم فلان رستوران (رستوراني كه پيش از اين هميشه مي‌رفتيم - اين يعني همان عادت قديمي و هميشگي). اگر من از شما بخواهم كه به مثالهاي ديگري در اين زمينه پيش خودتان فكر كنيد، آيا اين كار را خواهيد كرد؟ من به شما قول مي‌دهم كه اين كار را نخواهيد كرد چرا كه فكر كردن سخت است و اغلب مردم دنيا دلشان نمي‌خواهد فكر كنند.
برنارد شاو اين موضوع را خيلي قشنگ گفته است: «مردم از فكر كردن متنفرند. دست به هر كاري مي‌زنند كه فكر نكنند. اما من با هفته‌اي يكي دوبار فكر كردن، براي خودم اسم و رسمي دست و پا كرده‌‌ام!»
تفكر خلاق يعني خلق ايده‌هاي جديد و نو، يعني ديدن مسائل و موضوعات از يك ديد و زاويه‌ی انتقادي با استفاده از استدلالهاي منطقي. بزرگترين و قدرتمندترين متفكرين دنيا، كه از آنها را در بالا نام بردم، هر دو نوع شيوه‌ی تفكر يعني تفكر انتقادي و تفكر خلاق را ماهرانه و استادانه به كار مي‌گيرند.
بيشتر ما، آنجا كه بايد فكر كنيم فيگور فكر كردن به خودمان مي‌گيريم. مثلا دستي زير چانه مي‌گذاريم و چشمها را به سقف مي‌دوزيم و مدتي سكوت مي‌كنيم و آنوقت پس از مدتي، - كه در واقع كاري نكرده‌ايم - حرفي مي‌زنيم كه يا انتقاد است به كار ديگران يا بيان عادتي است كه پيش از آن داشتيم و يا اصولاً قضيه را موكول مي‌كنيم به بعد.
ما براي خلق ايده‌ها و امكانات جديد باز مي‌گرديم به گذشته و مطلبي انتقادي را بار ديگر مورد تجزيه و تحليل قرار مي‌دهيم. اين نكته خيلي ظريف و ساده است و در عين خيلي هم مهم و پر قدرت. ببينيد ما بايد ياد بگيرم كه چطور يك تفكر انتقادي خوب داشته باشيم و همانطور كه گفتم اين را بايد سيستم آموزشي ما به دانش‌آموز يا دانشجو ياد بدهد. - كه من شك دارم در سيستم آموزشي ما چنين باشد كه بماند - اما تفكر خلاق را هيچكس نمي‌تواند به شما آموزش دهد و هركسي كه چنين ادعايي مي‌كند در واقع مي‌خواهد وقت خودتان را به خودتان بفروشد. براي تفكر خلاق خيلي ساده: بايد تخيل خودتان را به كار بياندازيد و در عين حال ياد بگيريد كه چطور به مسائل و مشكلات و تجربه‌هاي قبلي از زواياي مختلف نگاه كنيد، بايد دست از عادت‌هايمعمول خودتان بردايد، اجازه دهيد تا فكرتان پرواز كند. نيوتن زمين زير پايش را مي‌ديد و در دفترچه‌اش يادداشت مي‌كرد كه چه دنيايي زيرپاهايش در ذره ذره شن و ماسه‌هاي زير پاهايش است. هميشه يك دفتر كوچك يادداشت همراه‌تان باشد و اين فكرهاي خلاقانه را يادداشت كنيد، همه‌ی آن بزرگاني كه نام بردم و همه‌ی آن بزرگان و متفكريني كه مي‌شناسيد اين كار را كرده‌اند و همين امروز و در همين لحظه انجام مي‌دهند.
حالا رسيدم به آنجا كه قرار بود برسيم. اين وبلاگها را مي‌بينيد؟ اينها مثل همان دفترچه‌هايي هستند كه در بالا گفتم. اين دفترها و اين يادداشتهاي من و شما كه امروز بر روي اينترنت قرار دارد، همان دفترچه‌هاي كوچك نيوتن‌ها و اديسون‌ها و كپلرها و داوينچي‌ها و مولاناها و ... امروز است، پراكنده در سرتاسر دنيا.
وبلاگنويسان ما بايد بدانند كه بايد مهارتهاي تفكر انتقادي و تفكر خلاق را ياد بگيرند و آنگاه بگذارند كه فكرشان پرواز كند و بعد يادداشت‌هايي از آنچه مي‌بينند را روي وبلاگهايشان بياورند. با تفكر خلاق ايده‌هاي نو و جديدي خلق كنيد، امكانات جديدي بوجود آوريد.
حالا وبلاگنويسان تمام دنيا مي‌گويند: بياييد فكرهايمان را روي هم بگذاريم بياييد يك طوفان جهاني و گسترده‌ي ذهني يا A World Wide Brainstorming ايجاد كنيم و اين درست نيست كه دراين بين بياييم و همان شيوه‌هاي فكري قديمي را داشته باشيم و همان عادتهاي سابق. طوفان ذهني يا Brainstorming يعني فكر كردن درباره خود فكر كردن، يعني با توجه به تفكرات اتقادي قبلي‌مان نشستن و فكر كردن و تجريه و تحليل كردن.
درست است، بيشتر وبلاگنويسان ما درگير احساسات و علايق شخصي شان هستند و اين همان چيزي است كه من معتقدم ما را از تفكر خلاق دور مي كند. مردم بايد ياد بگيرند كه احساساتشان را از تفكراتشان جدا كنند، اين چالش بزرگي است نه فقط براي ما كه براي همه‌ی مردم دنيا. تفكر خلاق يعني به نكات و جنبه‌هاي مثبت و نقاط قوت چيزي انديشيدن، با اين شيوه است كه مي‌توانيد ايده‌هاي جديدي ارائه دهيد و با خلاقيت و داشتن ايده‌هاي جديد است كه ذهن‌هاي خلاق را به سمت و سوي خود جذب مي‌كنيد و با ايجاد و حفظ ارتباط با اين ذهن‌هاي خلاق است كه خلاقتر مي‌شويد.
دستها را از زير چانه برداريد. عميق فكر كنيد و انديشه‌هايتان را در وبلاگها به ثبت برسانيد. اين فاز اول پروسه‌ی خلاقيت‌هاي شماست!

نوشته شده توسط تابان خواجه نصيری

Critical Thinking 3

تفکر انتقادی با ذهنی مشوش سامان نمی‌یابد

موانع جسمی و احساسی از جمله موانع بنیادین تفکر انتقادی هستند. این موانع که خستگی، ترس، اضطراب، وحشت و بی‌میلی از جمله آنها هستند باعث می‌شوند تفکر انتقادی مسیر طبیعی خود را طی نکند.

موانع جسمی و احساسی از جمله موانع بنیادین تفکر انتقادی هستند. این موانع که خستگی، ترس، اضطراب، وحشت و بی‌میلی از جمله آنها هستند باعث می‌شوند تفکر انتقادی مسیر طبیعی خود را طی نکند. از جمله موانع بینادین تفکر انتقادی را موانع فیزیکی و احساسی بر شمرده‌اند. متفکران انتقادی تأکید می‌کنند که ما از آن بابت که انسان هستیم در معرض انواع و اقسام موانع فیزیکی و احساسی قرار داریم. ما انسانیم پس خسته می شویم. خستگی می‌تواند جلوی فرایند مثبت تفکر انتقادی را سد کند. از سوی دیگر ما این استعداد را داریم که به جهت دوست داشتن و یا متنفر بودن از چیزی نتوانیم وجوه مختلف آن را بخوبی ارزیابی کنیم. استرس و اضطراب ، ترس و وحشت و رخوت و کاهلی هم در در همه ما انسانها کم و بیش حضور دارند. از این رو اینها هم می‌توانند سدی برای فهم بهتر موضوعات مختلف باشند. متفکران انتقادی انواع و اقسام این موانع را ذیل عنوان موانع فیزیکی و احساسی دسته‌بندی می کنند. این موانع البته صرفاً در سطح فردی مطرح نیستند و می‌توان آنها را در سطح اجتماعی و فرهنگی نیز به بررسی نشست. فرهنگی که از اضطراب و تشویش زیادی برخوردار است توان آنکه تفکری انتقادی را دامن زند ندارد. تفکر انتقادی در یک فضای پرآرامش و توأم با صبوری و نظم به وجود می‌آید و اضطراب و تشویش البته دشمن این مؤلفه‌ها قلمداد می‌گردند. فرهنگ و اجتماعی که از جهت جسمی و روحی خسته است توان پی‌جویی تفکر سالم را که ما بدان تفکر انتقادی می‌گوییم ندارد. شکی نیست که تفکر انتقادی با پرسش و درد فکری آغاز می شود اما این پرسش و درد بدان معنا نیست که آدمی همیشه و همه جا با اضطرابها و تشویشهایی دچار باشد که این اضطرابها جلوی تفکر صحیح و سالم وی را می‌گیرند. توصیه متفکران انتقادی در این گونه موارد آن است که آدمی باید هنگام اضطراب، تشویش، خشم، رخوت و بی‌میلی فرآیند تفکر را تعطیل کند و آن را به وقت دیگری موکول نماید. تفکری که در این موقعیتهای بحرانی به وجود آید نه تنها مسیری رو به جلو نیست که قدمی رو به عقب به حساب می آید. در تفکر آنچه از کمترین اهمیت برخوردار است کمیت است و آنچه بیشترین اهمیت را دارد کیفیت است. جهان تفکر را جملاتی متحول کرده‌اند و نه کتابهای قطور و مشروح. از این رو باید تا آنجا که امکات دارد شرایط فیزیکی و روانی و احساسی را برای پی‌جویی تفکر سالم و درست مهیا نمود. این مهم محقق نمی‌شود مگر آنکه آدمی بجد به این موانع اندیشه کند. به نظر می‌رسد موانع فیزیکی و احساسی و روانی تفکر انتقادی در فرهنگ و دیار ما هم اندک نیستند و تشویشها، اضطرابها ، بی میلیها و ناامنیهای زیادی در این عرصه مشاهده می‌شوند. برای ما که یکی از اهداف خود را تحول در حوزه نرم‌افزاری قرار داده ایم تأکید بر این موانع بسی ضروری هستند.

Critical Thinking 2

تفكر انتقادی (نقاد)

تفکر نقاد : هنر اندیشیدن درباره افکار ، روشها راههای بهتر ، روشن تر ، دقیق تر مطمئن تر وکاملا فرایندی هدفمند است که با قضاوت وشناخت در راستای حل مسائل و تصمیم گیری همراه است .
تعريف تفكر انتقادي :
توانايي تفكر انتقادي مهارتي است كه بايد آموخته شود و به معني تفكر صحيح براي ارزيابي مسائل است. تفكر انتقادي در واقع روشي است كه با بررسي اطلاعات داده شده به قضاوت در خصوص درست يا غلط بودن آنها مي پردازيم.
بهترين شيوه آموزش تفكر انتقادي به كودكان ، اين است كه به آنها كمك كنيم علت و معلول ها را بشناسند، آنها بايد ياد بگيرند چگونه اطلاعات لازم را بدست آورند و از اين اطلاعات استفاده كنند.
براي ياد گرفتن تفكر انتقادي نياز به تمرين و تجربه است.

شيوه هاي تقويت تفكر انتقادي :
1. تقويت تيز بيني :

2. تقويت حافظه :
3. حدس زدن :
4. بررسي كردن :

خصوصيات افراد با تفكر انتقادي :
1. در باره عقايد جديد فكر مي كنند.
2. در پي كسب اطلاعات بيشتر هستند
3. اطلاعتشان را از منابع معتبر بدست مي آورند.
4. سوال مي كنند ( از سوال كردن نمي ترسند)
5. سعي مي كنند بين اطلاعاتي كه دارند ارتباط برقرار كنند.
6. واقعيت را از عقيده شخصي جدا مي كنند.
7. درباره چيزي كه نمي دانند بحث (اظهار نظر) نمي كنند.
8. سعي مي كنند حرف ديگران را بفهمند و حرفشان را به ديگران بفهمانند.
9. بر اساس اطلاعات قضاوت مي كنند.
10.افراد با تفكر نقاد مي توانند مستقل فكر كنند
11. مشكلات را شناسايي كنند ، اطلاعات مربوط را جمع آوري و تجزيه تحليلكرده و نتيجه بگيرند.افراد با تفكر نقاد مي توانند بدون تكيه 12. كردن به نظرات و ايده هاي ديگران فكر كنند و تصميم بگيرند.

Critical Thinking

تفكر انتقادی
نويسنده: احسان قبول
منبع: كنگره توليد علم، بهار 84

عصرحاضرعصري است كه تحت عنوان عصرانفجاراطلاعات از آن نام بـرده مي شود.. درايـن دوره اطلاعات ازطريق فن‌آوري‌هاي پيشرفته‌اي همچون اينترنت و شبـكه هاي جهاني اطـلاع رساني به وفـور يافـت مي‌شوند ، بنابراين صرف داشتن اطلاعات نمي تواند مفيد وكارسازباشد بلكه تجزيه وتحليل و نحوة كاربرد اين اطلاعات حائزاهميت است .تفكرانتقادي برپاية اطلاعات به تقسيم بندي ، تجزيه و تحليـل و كاربرد اطلاعات مي پردازد و برهمين اساس باكشف قوانين علمي و ارائة نظريه هاي جديد به روند توليد علم شـدت مي بخشد . بنـابراين هدف اصلي تعليم و تربيت دردانشـگاهـها بايسـتي تربيـت انسـانهاي متفـكرو خلاق باشـد . دانشگاهها با ارائـة آخرين يافته ها به دانشجو ديد وسيعترومهارت تخصصي مي دهد تا او نيزبتواند به سهم خود چيـزي به دانـش موجود بيافزايد .همة دروس دانشگاهي بايد به دانشجويان كمك كند تا ضمن استدلال ، مطالبــي را تجزيه و تحليل و ارزشيابي كنند. ( كومبز، 1371 :21 ) تا بدين وسيله تفكرانتقــادي درآنان شكل گيرد و براي ورود به عرصة كارو زندگي آماده شوند زيرا تفكرانتقادي قـدرتي ذهني – جسمي در شحـص ايجاد مي كند كه او را براي رقابتها و چالشهاي دنياي به سرعت متغيركنوني آماده مي سازد . ( پـل ، 1993 : 56 )
امروزه كارشنـاسان تعليم و تربيـت اتفـاق نظردارند كه تفكرانتقـادي نه تنـها بايد يكي ازاهـداف تعليم و تربيت باشد بلكه بايد بخش لاينفك آموزش درهرمقطعي باشد . زيرا تفكرانتقادي تفكري است كه به تحليل، ارزشيابي و گزينش و كاربرد بهترين راه حل را درانسان به وجود مي آورد ، همان چيزي كه نيـازدنياي امروز است .( فـورست ،1997 :58 )
امروزه دررشتة زبان وادبيات فارسي ، دانش آموختگان اين رشته دردوره هاي كارشناسي ، كارشناسي ارشد و حتي دكترا آن طوركه بايد و شايد خلاق ، نوآوروداراي تفكرانتقادي و مستقل دراين زمينه نيستنــد و فرآيند تحصيل درنظام آموزشي حاكم برزبان و ادبيات فارسي دانشگاهها نمي تواند اين تواناييها را درايشـان به وجود آورد . لذا لازم مي نمايد كه نظام آموزشي زبان و ادبيات فارسي بـه گونه اي تدوين و طـرح ريزي گردد كه بتواند توانااي تفكرانتقادي را دردانشجويان خود به وجود آورد .
تاريخچـة تفكرانتقـادي با مروري بـر مفاهيـم و تعاريف آن :
علاقه به توسعة توانائيهاي تفكّر انتقادي درمحافل آموزشي پديدة جديدي نيست . چت مايرز مؤلف كتاب آموزش تفكّر انتقادي معتـقد است منشأ چنين علاقه اي به آكادمي افلاطـون بر ميگردد . الگـويي كه دانشگاههاي مـدرن امروز ، از آن برخواسته اند امّا به تدريـج ازايـن سنّت ديرينه فاصله گرفته و بيشترين توجه خود را به ارائه اطلاعات معطـوف كرده اند . (مايرز،1374 :1)
ريشه هاي خردمندانه تفكّر انتقادي قدمتي ديرينه دارد، روش تدريس وديدگاه سقراط در 2500 سـال قبل مؤيد اين مطلب است . سقراط اين حقيقت را بيان كردكه شخص نمي تواند براي دستيابي به دانش وبصيرت عقلي به كساني كه داراي اقتـدار 8هستند متكي باشد .او نشان داد كه افـراد ممكن است داراي قـدرت و موقعيـت بالايي باشند امّـا عميقـاً سرگردان وگمراه وغيـر منطقـي باشند . سقراط اهميت پرسش سؤالات عميق را كه موجب ميشوند انسان قبل از پذيرش ايـده اي به تفكّر درآن بپـردازد و نيز اهميت جستجوي شواهد ، آزمايش دقيـق ، استـدلال ، فرضيـه ها وتحـليل مفاهيـم اساسي را نشان داد . روش او كه اينك به پرسش و پاسخ سقــراطي9 مـعـروف اسـت بهتـرين راهبـرد آمــوزش تفكّر انتقـادي مي باشد ،كه در آن سقـراط نيــاز به تـفـكّر را بـراي روشـني و استـحـكام منـطق به طـور مشخـص نـشان مي دهد . روش سقراط به وسيله افلاطون و ارسطو دنبال شد . در قرون وسطي سنّت تفكّر انتقادي نظام دار درنوشته ها وآموزشهاي متفكراني همچون توماس اكيناس ظاهر شد . در دوران رنسانس ( قرون 15و16 ) در اثرجريان عظيـم سكـولاري دراروپا تفكّر انتقـادي در مورد مذهب ، هنــر ، جـامعـه طبيـعت انسـاني ، قـانون و آزادي آغـاز شد . سكـولارها با ايـن فـرضيـه پيـش رفتـند كه بيشتـر حـوزه هاي زندگي انسـان نيازمنـد بررسـي و تحقيــق تحليـلي وانتقادي مي باشد .فرانسـيس بيكن در انگلستان به معرفي بتهاي طايفـه10 يعني شيوه هايي كه ذهن ما بـه طور طبيـعي تمايل به خود فـريبـي دارد ، پرداخت . كتـاب او پيشرفت در يادگيري 11 يكي از اولين متـون در مورد تفكّر انتقـادي است . از ديـگر دانشمنداني كه تفـكّر انتـقادي را در قـرون 16و17 مـورد توجـه قـراردادنـد مي تـوان از دكـارت نـام برد كه در كتابش قواعدي براي هدايـت فكر12 در مورد نياز به جهت دهنـده اي نظام داربــراي واداشتن ذهن به تفكّربحث مي كند .( مؤسسـة تفكرانتقـادي ،2000 : 45 )
وايتـهد با كلام معـروف خـود كه : يادگيري شاگردان بي فـايده است مگر اينـكه كتابهاي خود را گم كنند، جزوات خود را بسوزانند و … تلويحاً به اين معنا اشاره دارد كه ثمرة واقعي تعليم و تربيت بايد يك فرايند فكري باشد كه از مطالعة يك رشته بوجود مي آيد نه از طريق اطلاعات جمع آوري شده ( مايرز،1374 :8 )
كانـت معتقد بود : اساس معـرفت عبـارتست از نظم بخشيـدن به اطلاعاتي كه از راه حـواس گردآوري مي شوند ، پس منظور از تدريس تنها ارائـة اطلاعات به شاگرد نيست بلكه مقصـود از آن ياري بـه شاگـرد است تا اطلاعـات راكليـت بخشيـده و با معنـا سازد . معـلم بايد ذهن شاگرد را برانگيـزد تا تصـورات موجود در ذهن وي زنده شـود .(نقيـب زاده ،1367 :141 )
نالس معتقـد است : بـه منظـورايجـاد تحـولات اجتماعي ، مربيـان تعـليم و تربيت بايـد دربارة نقش خوددوباره فكركنند و فعاليتهاي خود را برآموزش مهارتها وروشهايي متمركزسازندكه شاگردان براي تحقيـق مستقل بدان احتياج دارند . ( مايـرز، 1374 :7 )
ديـوئي در كتاب چگونه فكر مي كنيم ماهيت تفـكّر انتقـادي را مورد بـررسي قـرار داده است به عقيـده او تفكّر منطقي شامل دو مرحله است : مرحله اول آن حالت شك ،ترديد ،پيچيدگي و مشكل دماغي است كه درآغاز تفكّر بـه كار مـي رود و عمـل كنجكاوي ، تحـقيـق و پيـدا كردن مطالب و مـواد جهـت بيرون آمدن از آن حالت شـك و ترديد وپيـچيـدگي مرحله دوم آن مي باشد كه مراحل پنجـگانة حل مسـأله را در اين ارتباط پيشنهاد مي كند .وي ماهيت تفكرانتقادي را ترديد سالم معرفي مي كند . ( مايرز،1374: 15)
پائـولـو فـريـره از متفكران انتـقادي معاصر تفكّر انتقادي را هدف آموزش و پرورش تلقّي مي كند وي به جاي واژة تـفكــر13 از تـعـمـق14 استفاده كرده و از آموزش وپرورش متداول انتقاد نموده و مي گويد : آموزش و پـرورش تبديل به نوعي عمل ذخيـره سازي شده است كه در آن دانش آمـوز ذخيـره كننـده و معلّم ذخيره سپـار است و بـه جاي برقـراري ارتبـاط دو جانبـه ، معلّم اعلاميه هايي ارائه مي كند كه دانش آموز صبـورانه آنها را دريافت حفـظ وتكرار مي كنـد . اين مفهوم بانك داري در تعليم و تربيت است كه دامنة عمل براي دانش آموز تنـها محدود به دريافت ، پـر كردن و ذخيره سازي اطلاعات مي باشد . فـريره به عنوان يك راه ديگر بـراي برنـامه ريزي درسي ، رويكـرد آزاد منشانخ 15 را پيشنهاد مي كند . تأكيد اين رويكرد به طور خلاصـه برتفكّر نقـادانـه16 بر اساس واقعيتـهاي عينـي در زندگي فـرد است . بر خلاف روش بانكي ، روش طرح مسأله كه توسط فريره مطرح مي شود ، مستلزم تبادل افكار و عقايد ازطريق گفتگو است كه معلّم و شاگرد هردو در پژوهش نقادانه همراه يكديگرند و به ايـن ترتيـب آنها بـه تفكّر انتقادي دربارة زندگي خـود برانگيخته مي شوند . اين فرايند نهايتـاً بـه پراكسيس 17 يعني عمل براساس تفكّر انتقادي منجر مي شود كه در روش فريره هـدف محـسوب مي شود .( پـوزتر ، 1372 : 38 )
تشكيل يك مجمع يادگيرنده با رويكرد انتقادي براين عقيـده استواراست كه فـراگيران بايد بتوانند با آزادي ، جهت و محتواي يادگيريشــان را ازطريق مشـاركت درتصميـم گيري ( به عنـوان مثال درمورد روشها با اعضاي گروه يادگيري ) تعييـن كننـد ( رينـولدز ،1999 :7 ) .
چت مايـرز مؤلف كتاب آموزش تفكرانتقـادي عقيـده دارد :تفكرانتقـادي يعني قـدرت تنظيـم كليات ( توانايي ايجاد يك چارچوب تحليلي) پذيرفتن احتمالات نوين (پرهيزازپيشداوريها ) وتوقف داوري ( ترديد سالم ، پرهيزازتعجيـل درقضاوت )
( مايـرز،1374 :38 ) .
واتـسـون و گـليـزر مي گوينـد : تفكر انتقادي آميزه اي از دانش ، نگرش و عملكرد در هر فرد مي‌باشد ، آنها توانايي تفكر انتقـادي را توانايي در 5 مهارت ذيل مي داننـد :
1- استنباط ، 2 – شناسايي مفروضات ، 3- استنتـاج ، 4- تعبيـر و تفسيـر ، 5- ارزشيابي استدلالهاي منطقي .
آنها معتقدند توانايي تفكرانتقـادي ، پردازش و ارزشيـابي اطلاعات قـبلي با اطلاعات جديـد و پيـامد و حاصل تلفيـق استدلال قياسي و استقـرايي با فـرآيند حل مسألـه مي باشد .تعريف واتســون و گليــزر ازتفكـر انتقـادي پـايه اي بـراي آزمودن تفكرانتقـادي شـدكه امـروزه به طـوروسيـعي درسنجش تفكرانتـقادي به كار مي رود وبراي اكثرمحققيـن دررشته هاي مختلف علمي قابل قبـول است ( هاون اشتاين و همكاران ،1996 : 100-101 ) .

تبييـن اصول پنجگانة تفكرانتقادي براساس آراي واتسون – گليزر :

1)استنبـاط :
استنباط نتيجه اي است كه فرد ازپديده هاي به وقوع پيوسته به دست مي آورد . مثلاً اگرچراغ هاي خانه اي روشـن باشد و ازداخـل خـانه صداي موسيـقـي شنيده شود ، شخص مي تـواند استنباط كند احتـمالاً كسي درخانه است . البته اين استنباط مي تواند درست يا نادرسـت باشد ، مثلاً ممكن است اهـل خـانه هنـگام بيرون رفتن چراغها و راديو را خاموش نكرده باشند . استنباط توانايي تشخيـص داده هاي درست ازنادرست از ميـان اطلاعات داده شده مي باشد ( واتسون و گليـزر ،1980 :32 ).

2) شناسايي مفروضـات:
مفـروض عبارتي است كه ازپيش درنظـرگرفتـه مي شود ، بديهـي فـرض شده و يا بـراي پذيرفتـه شـدن پيشنهاد مي‌گردد . وقتي مي گوييد من درمـرداد ماه فـارغ التحصيل خواهم شد ، فرض مي كنيد تا مـرداد ماه زنده خواهيـد بود و يا دانشكده ، فارغ التحصيـلي شما را درمـرداد اعلام خواهد كرد و مواردي ازاين قبيــل . شنـاسايي مفروضـات درحـقيقت تـوانايي تشخــيص مـفروضات پيشنـهـادي ازعبارات بيانـي مي باشد ( واتسـون و گليـزر ، 1980 : 44 ).

3) استنـتـاج :
دراستنتاج ازمقدماتي منطقي نتيجه و يا نتايجي گرفته مي شود . دراستنتاج پيش داوريهاي ذهني نبايستي برقضاوت و نتيجه گيري تأثيربگذارد چرا كه اين فرآيند را ازشيوة منطقي خـود خارج مي كند و باعث نتيجه گيري نادرست مي شود . دراستنتـاج حركت ذهني ازجزء به سوي كل مي باشد بـدين ترتيب كه ازمقدمـاتي جزئي نتيجة كلي گرفته مي شود . همچنين دراستنتـاج توانايي تفكيك مقدمات و داده ها ازنتيجة كلي حائــز اهميت است ( واتسـون و گليـزر ، 1980 : 61 ).

4) تعبيرو تفسير :
تعبيرو تفسيرتوانايي پردازش اطلاعات و تعيين اعتبارآنها مي باشد . دراين فرآيند بـايستي قضاوت شــود كه آيا نتــايج به طورمنطـقي ازداده و مقدمـه هاي خود گرفتـه شده است يا خيـر؟ بنـا براين درتعبيــرو تفسيـر استنتاجي صورت نمي گيرد بلكه نتايج دردسترس ما مي باشد و موضوع مهم اين است كه داده ها و مقدمه ها مـورد تجـزيه و تحليـل قــراربگيرند و برآورد شود كه آيا نتايج گرفته شده ازآنها درست است يا نا درست ؟ ( واتسـون و گليـزر ، 1980 : 72 )

5) ارزشيـابي استدلالهاي منطقي :
درموارد مهم تصميم گيري دربارة انتخـاب استدلالهاي قــوي و ضعيـف ، مطلوبتـرآن است كه بتـوانيـم استدلالهاي قوي و ضعيف را تشخيص دهيم .يك استدلال منطقي وقتي قوي است كه هم مهم وهم درارتباط مستقيم با سؤال باشدو يك استدلال وقتي ضعيف است كه مستقيماًدرارتباط با سؤال نباشد(حتي اگراز اهميت زيادي برخوردارباشد ) يا كم اهميـت باشد و يا تنها با جنبه هاي علمي و كم اهميـت سـؤال درارتبــاط باشد ( واتسـون و گليـزر ، 1980 : 89 ) .
ناكارآمدي نظامهاي آموزشي‌اي كه صرفاً انتقال دهندة اطلاعات مي باشنـد :
همان طور كه گفته شد دنياي كنوني به وسيلة فن آوريهاي پيشرفته اي همچـون اينترنت و شبكه هاي جهاني اطلاع رساني ما را با مقداربسيارزيادي از اطلاعات مواجـه كرده است به طوري كه مقطـع زمان حاضربـه عصرانفجار اطلاعات نامگـذاري شده است. امروزه مقـداراطلاعات در دسترس ازتوانـايي افـراد دراستفاده ازاطلاعات پيشي گرفتـه است لـذا درچنيـن فضـايي ديگرلازم نيست دانشـگاهها به منـزلة مخـزن دانش واساتيـد به مثابة انتـقال دهنـدة اطلاعات باشند ( مايـرز، 1374 : 2-7 ). اطلاعات به خودي خود كارآمد وارزشمند نيستنـد بلكـه زماني مي توانند كارآمـد وارزشمنـد باشند كه نحوة كاربردشان نيزمشخـص شـده باشـد . درنظام آموزشـي ما كه اصـالت را درآمـوزش به انتقـال اطـلاعات مي دهد مشكلات اساسي اي ديده مي شود . امروزه اغلب كارفرمايان ازكيفيت نظام آموزشي شكـايت دارند و اظهارمي دارند كه جوانان پس ازفارغ التحصيل شدن ازمؤسسه و دانشگاه ، واجد مهارتهاي لازم براي انجام كارها نيستنـد ، شواهد نشـان مي دهد كه نظام آموزشي ما روزبه روزكارآيي خود را بيشتـرازدست مي دهد ( محب علـي ،1372 : 2 ). با وجـود آن كه بسياري ازمتخصصان تعليـم وتربيت بـراين باورند كه هدف اساسي تعليـم وتربيت بايد تربيت انسـان متـفكرو فرهيختــه باشد . نتـايج تحقيقـات نشان ميدهد كه اكثرفـارغ التحصيلان فاقـد مهارتهاي تفكرسطح بالا هستنـد( شعبـاني سيـچـاني ، 1378 :45 ).
امروزه از دانشجوي زبان و ادبيات فارسي انتظاري نيست مگر آن كه همچون دايره المعـارفي به يـاد سپارندة يك سلسله اطلاعات ادبي باشد . در اين نظام آموزشي دانشجويي در حد مطلوب به سـر مـي برد كه تنها حفظ كنندة تعداد زيادي واژگان مهجور و كهنة فارسي و تاريخ زندگاني شـاعران و نويسندگان باشد و اين كه بتواند متون ادبي گذشته و يا امروز را به نثر معيار امروزي كه قابل فهم براي همگان باشد بيان كند و در حدي بالاتر به ياد سپارندة انديشة ديگران در مورد يك شـاعر و يا جريـان ادبي باشـد ، بي آن كه در نظر گرفته شود اين دانشجو خود قدرت تفكر ، نقد و ارزشيابي را دارد و همان طوري كه گفته شد صرف ياد سپاري اطلاعات ادبي نمي تواند مارا در تكامل بخشيدن به ادبيات ياري رساند بلكه اين اطلاعات بايد وسيله اي بشود كه فرد بتواند قدرت انديشيدن و نگرش به ادبيات را كسب كند و توانايي كاربرد اين دانش و نگرش كسب شده را در حيطة عمل داشته باشد .
دانشجوي زبان و ادبيات فارسي از رهگذر كسب اطلاعات ادبي معمول ، بايستي همچون طبيبي باشد كه بتواند دردها و مشكلات ادبيات را شناسايي كند و در پي مداواي آنها باشد . او بايستـي قدرت سازماندهي ، طبقه بندي ، مقايسه و ارزشيابي اجزاي ادبيات را داشته باشد و بدين وسيله زمينة پيشرفت و ارتقاي ادبيات را فراهم آورد . او بايد بتواند عوامل تكامل و ضعف ادبيات را در دوره هاي مختلف شناسايي كرده و با توجه به مقتضيات روزگار خويش در صدد تكامل ادبيات در دوران خويش باشد . او بايستي به جايگـاهي برسـد كه در كـنار آگاهـي از انديشـة ديگـران دربـارة ادبيـات ، خود انديشه و سخن مستقلي را براي گفتن و توانايي آفرينش مباحث جديد ادبي داشته باشد .
البتـه تفكرانتقـادي به هيچ وجه نافـي اهميت اطلاعات نيست . اساساً اطلاعات جزء اصلي تفكرانتقادي است، هرچه پاية اطلاعاتي فرد وسيعتـرباشد ظرفيت تفكرانتقادي وي بالاتراست ( كيس،1994 :41 ).
تفكرانتقادي نيازمند پايـة اطلاعاتي درست است و با تفكرانتقادي مي توان اين اطلاعات را سازماندهي ، طبقه بندي ، مقايسه و ارزشيابي نمود و زمينـه را براي ارتقاء و پيشرفت آن فراهم كرد ( فورست ،199:39 ).
توانايي تفكرانتقادي ، پردازش و ارزشيابي اطلاعات قبـلي با اطلاعات جـديد است ( واتسـون وگليـزر ،1980 : 95 ).
آنچه كه درارتباط با اطلاعات دردنياي كنوني ارزشمند است ، توانايي پردازش اطلاعات است .به گفتـة تافلـرپس ازعصرشكاروعصرثروت ، اكنون عصردانـائي است ، پس دراين عصرقـدرت دست كسي است كه اطلاعات بيشتـري دارد و بي‌گمان منظوركسي است كه توانايي بيشتـردرپـردازش و بهـره گيري از اطلاعات داشته باشد .زيرا امروزه به واسطـة فـن آوري اطلاعات و ارتباطات ، اطلاعات به وفوردردسترس همگان قرار دارد .اطلاعات هنگامي داراي ارزش است كه تبديل به دانش گردد ودانش براي توانايي ابداع فرد وسازمان ، منبعي ارزشمند است . مـدل پيشرفـت يادگيـري رونـد تبديـل اطلاعات را نشان مي دهد (بلينـگـرو اسميـت ،2001 : 8 ).

Data

Information

Knowledge

Wisdom

خرد ابزاري است كه همواره مي تواند درتبديـل داده به اطلاعات و دانش مورد استفاده قـرارگيرد . داده به اضافـة تحليـل انسان تبديـل به اطلاعات مي شود . همچـنيـن اطلاعات به كمك تحليـل وپردازش تبديل به دانش مي شود كه درتمـامي ايـن فـرآينـد رويكرد تفكرانتقـادي كه همان خرد و آگاهيٍ شخص است نـقش اساسي دارد ( آبـوت ، 1993 : 75 ).

در حسرت عقل نقاد

گفت‌وگو با هومن پناهنده؛ در حسرت عقل نقاد


ما ايرانيان حدود صد سال است كه حسرت زندگي همچون جماعتي ديگر را مي‌خوريم. يكي از سفرنامه‌هاي معروف ما «حيرت‌نامه» نام دارد. اين سفرنامه شرح‌حال كسي بود كه به غرب سفر كرده و از ديدن مظاهر غرب اعم از اخلاق، نظم، قانون، ادب، صنعت و... دچار حيرت شده است. نكته اين است كه ما هنوز هم حیرت زده ایم و هنوز هم اگر مسافري از ايران براي اولين بار به غرب برود با اين حيرت برمي‌گردد و داستان‌هاي حيرت‌انگيز تعريف مي‌كند.
جواد ماهزاده: بنابر شواهد، آنچه امروز از روحيات و اخلاقيات انسان ايراني مشاهده مي‌شود، كم‌ترين شباهتي با ادعاهاي تاريخي و فرهنگي و تمدني ما ندارد. تنش‌هاي انسان سنت‌مدار و مشيت‌گرا در رويارويي با زندگي اجتناب‌ناپذير مدرن و فراگير شدن قواعد جديد، امروز بيش از هر زمان نمود يافته و بر نگراني‌ها افزوده است. نگاه نقادانه هومن پناهنده به روند تعقل و خردورزي جامعه ايراني، به‌دنبال يافتن مقصر و محاكمه عاملان نيست. او واقع‌نمايانه آفات ناشي از نبود عقل انتقادي را حتي در ميان روشنفكران بازنمايانده و اذعان داشته است كه با وجود شرايط حاضر، اگر وضع غير از آني باشد كه هست، جاي بسي تعجب است.
*** ما در زمانه مدرن زندگي مي‌كنيم اما هيچكدام ما احساس مدرن زيستن نمي‌كنيم. تغييرات كلي و جزئي، اصلاحات و تحولات و رفتن و آمدن مديران و مسوولان فرهنگي و سياسي نتوانسته‌اند، قدمي ما را پيشتر ببرند و اندكي از تناقضات ديرين سنت و تجدد را برايمان حل و فصل كنند. تك‌تك ما روزبه‌روز خودمحورتر مي‌شويم و با قانون‌گريزي و لاقيدي‌هاي اجتماعي و آنارشي‌گري، دستيابي‌مان را به نظمي معقول و انتخاب‌هاي سياسي صحيح به تاخير مي‌اندازيم. ما الان كجاي دنياي مدرن ايستاده‌ايم و نسبت به گذشته خودمان كجا قرار داريم؟ مي‌خواهم به اين قضيه از منظري بپردازم كه مورد توجه و حساسيت خود من هست. طبيعتا ممكن است آن‌طور كه من قضيه را مي‌بينم و يا بر حساسيت‌هايي تاكيد مي‌كنم، كس ديگري ماجرا را اين‌طور نبيند و اصلا اهميت را هم به ابعاد و مسائلي ديگر بدهد. اما مي‌توانم استدلال كنم كه آنچه مي‌بينم مهم است. بد نيست از اينجا شروع كنم كه من پيش و بعد از انقلاب تحت‌تاثير افكار و عواطف دكتر شريعتي بودم. ما در تمام اين دوران تلخكامي‌ها و شكست‌هايي را داشته‌ايم اما حداقل رويا و آرزويي كه در سر داشتيم اين بود كه وقتي نظام شاهنشاهي سقوط كرد، اوضاع كاملا بهبود يابد. از طرفي ديگر در دوران معاصر، ما ايرانيان حدود صد سال است كه حسرت زندگي همچون جماعتي ديگر را مي‌خوريم. يكي از سفرنامه‌هاي معروف ما «حيرت‌نامه» نام دارد كه در همين برخورد اوليه با نام آن، متوجه اسمي معنادار مي‌شويم. اين سفرنامه شرح‌حال كسي بود كه به غرب سفر كرده و از ديدن مظاهر غرب اعم از اخلاق، نظم، قانون، ادب، صنعت و... آنها دچار حيرت شده است. نكته اين است كه ما هنوز هم حیرت زده ایم و هنوز هم اگر مسافري از ايران براي اولين بار به غرب برود با اين حيرت برمي‌گردد و داستان‌هاي حيرت‌انگيز تعريف مي‌كند و ما هم از نظم‌پذيري و نحوه رانندگي و احترام ماموران پليس و خدمات‌دهي عمومي و هرچه در آنجا بوده، به تبع فرد مسافر، حيرت‌زده مي‌شويم. اين سنخ رابطه حيرت‌آميز با تناقضي هم همراه است. ما از يك طرف آنها را تحسين مي‌كنيم اما گله‌هايي هم هميشه از غرب داشته‌ايم و خيلي اوقات – و بلكه هميشه – خود را از آنان برتر و داناتر دانسته‌ايم و گذشته و حال‌مان را به رخ آنها كشيده‌ايم. اما از سوي ديگر وضع ما، از لحاظ پايبندي‌هاي اخلاقي، نظم اجتماعي، وجدان كاري، قانون‌مندي و نظاير اينها روشن و مشخص است. به اينها اضافه كنيد دروغگويي و عدم صداقت، پيش‌بيني‌ناپذيري، دورويي، بي‌اعتمادي و پنهان‌كاري و... را.
البته نقش رسانه عمومي و دولتي كشور ما در تزريق بدبيني نسبت به جامعه غربي و يا خوشبيني مفرط و غيرواقع‌بينانه درباره خودمان انكارناپذير است. ما از آن طرف فقط آمار زنداني‌ها و شكنجه‌ها و سرقت‌ها و تيراندازي در مدارس را رسما دريافت مي‌كنيم و از جامعه خودمان، دوستي و مهر و محبت و ايثار و همدلي را كه با سرپوش گذاشتن‌هاي بسيار همراه است. ما اولين درس‌هاي ديني و اخلاقي‌مان احترام به همنوع و رعايت حق همسايه است ولي چيزي كه در جامعه به آن برمي‌خوريم نقض اين مدعا است. اين مساله با نظم سياسي و اجتماعي ما هم گره خورده است. مثلا از دوم خرداد 76، تعبيري چون دموكراسي بسيار رواج يافت و وارد فرهنگ عمومي و سياسي اجتماع شد. خاطرم نيست تا آن زمان اين واژه اين‌قدر بسامد داشته و در لايه‌هاي مختلف نفوذ كرده باشد. اين باعث خوشحالي بود كه دموكراسي عزيز شد و هركس به نحوي سعي مي‌كرد خود را به رعايت دموكراسي ملتزم نشان دهد. اما اين پرسش هست كه ماهيت و واقعيتي چون دموكراسي تا چه حد با عادات و خلقيات ما همخواني دارد؟ قصد ندارم جامعه ايران را از طريق عينيات با انگليس و آلمان بسنجم و بگويم قانونمندي و نظم‌پذيري‌مان كمتر است و يا ثابت كنم كه دورويي و پنهان‌كاري در ما بيشتر است و بي‌اعتمادي به آينده نزد ما بيش از غربيان مشاهده مي‌شود. اينها فرضيات من است و اگر آنها را قبول داريم بايد ببينيم كه آيا دموكراتيك نشدن ما و ساختار سياسي و اجتماعي ما با اين رفتارها و آداب فرهنگي ارتباطي دارد يا خير؟ آيا آدم‌هاي پنهانكاري كه از ابراز عقيده خود هراس دارند مي‌توانند اجزاي يك جامعه دموكراتيك باشند؟ آيا ما به راحتي مي‌توانيم نقطه‌نظرهايمان را راجع به مسائل مختلف و به صراحت ابراز كنيم؟ در مسائلي كم‌حساسيت هم صراحت وجود ندارد و عموما نظرهايي داده مي‌شود كه برآمده از دل آدم‌ها نيست. من اين معضلات را به ضعف تعقل و عقلانيت نسبت مي‌دهم.
عدم رشد عقلانيت؟ عقل قوه‌اي است كه مي‌تواند قوي يا ضعيف باشد، بنابراين هم مي‌شود آن را تقويت كرد و هم تضعيف. اينكه انسان حيواني ناطق و صاحب عقل است به معني اين است كه بالقوه عقل دارد و بايد آن را پرورش دهد. يعني انسان در عين اينكه موجودي عاقل است شايد تعقل در او كم فعليت پيدا كند و اگر كم فعليت پيدا كند در رفتار فردي او اثر مي‌گذارد و در انواع و اقسام نقش‌هاي خانوادگي، اجتماعي، حرفه‌اي و... او تاثير مي‌گذارد. حال شما شايد بگوييد كساني كه تعقل را چيزي خوب مي‌دانند چرا به آن پايبند نيستند؟
اين عقل فردي است؛ يعني فرد به صورت شخصي شايد تنها براي خود و به نفع خود عقلانيتش را بروز دهد. مثلا زرنگي كند و از قانون فرار كند و يا ديگران را زير پا لگد كند و خود به پيشرفت برسد. بنابراين تصور مي‌كنم شما صورت اجتماعي عقلانيت را مدنظر داريد. ببينيد من تعقل را به معناي كلي در نظر مي‌گيرم؛ همچنان كه مي‌گوييم تعقل خوب است اما نمي‌دانيم كه چيست و يا ساز و كار آن چگونه است. برخي ساز و كارهاي تعقل ورزيدن پيدا شده است؛ اينكه چطور فكر كنيم، مسائل را موشكافي كنيم و نقد كنيم... مي‌دانيم كه هركسي به سهم خود فكر مي‌كند؛ چه آن موتورسواري كه از پياده‌رو استفاده مي‌كند و چه آن موتورسواري كه سر جاي خود پشت چراغ قرمز مي‌ايستد. بنابراين به نظر مي‌رسد كه فكر كردن‌ها با هم متفاوتند. تعقل مي‌تواند پرورش پيدا كند و شايد اگر آموزشي در اين‌باره انجام شود، موتورسوار را از پياده‌رو به خيابان برگرداند. من نمي‌گويم آدم‌ها فكر نمي‌كنند. منظور من فكر خاص است. آيا نمي‌شود آموزش‌هايي داد و آموزش‌هايي ديد كه دائم دچار حيرت نشويم؟ بايد بپذيريم كه برخي تفكرات فاخرند و برخي نازل. يك نفر مي‌تواند از امروز براي عيد فطر سال آينده برنامه‌ريزي داشته باشد و يك نفر هم مي‌تواند از برنامه فردايش بي‌اطلاع باشد. پس جدا از اينكه همه ما موجوداتي انديشمند هستيم ولي همين نحوه انديشيدن‌ها با يكديگر تفاوت دارد. وقتي ما چنين رفتارهاي پرغلط و مساله‌داري از خود بروز مي‌دهيم، معنايش اين است كه خوب نمي‌انديشيم.
آيا همين فكري كه شما از آن صحبت مي‌كنيد مانعي براي رشد دارد؟ ما در مدارس و نظام آموزشي‌مان، درسي نداريم كه عكس اين مساله را تدريس كند، هيچ عالم روحاني و روشنفكري هم آن را رد نكرده است، تلويزيون و رسانه‌ها و كتاب‌ها هم همه را در ظاهر دعوت به انديشه‌ورزي مي‌كنند و گوش‌ها همه پر از نصيحت و هشدار براي رعايت قانون و تربيت صحيح و حفظ خانواده و... است. كسي ظاهرا قدمي براي حذف عقلانيت برنمي‌دارد اما روند رشد معكوس است. آيا در پس اين درس‌ها و نصايح، نكته‌اي ديگر نهفته و مجموع آنها راهي اشتباه را پيش پا مي‌گذارند؟ اينجا بايد به مساله «عقل نقاد» يا «عقل انتقادي» اشاره كنيم كه جزو مهارت‌هاي زندگي محسوب مي‌شود. دانشمندان و متفكران مجهز به تفكر نقادند اما بايد ببينيم كه اين حوزه خاص براي رفع معضلات ما موثر است و راهكارهايي دارد يا خير. ما نمي‌خواهيم سقراط و دكارت شويم اما آيا از اين مهارت‌ها مي‌توان براي نقش‌هاي شهروندي استفاده كرد و زندگي جمعي را ارتقا بخشيد؟ مثلاً بياييد درباره گفت‌وگو صحبت كنيم. همه ما در طول روز با انواع گفت‌وگو روبه‌روييم. گفت‌وگوي مجادله‌آميز با يك راننده تاكسي، گفت‌وگوي زورگويانه و تحميلي، گفت‌وگوي عاطفي و دوستانه و ... اما ما به گفت‌وگوي عقلاني نياز داريم، گفت‌وگوي عقلاني ميان انسان‌هاي بالغ. رابرت هريس الگوهاي رفتار را اينگونه تقسيم‌بندي كرده است كه بخشي از رفتارهاي انسان، رفتارهاي يك بالغ است، بخشي ديگر رفتارهاي يك كودك و... كه آنها را در كتاب «وضعيت آخر» شرح داده است. بالطبع پاسخ‌هاي يك بالغ با يك كودك تفاوت‌هايي آشكار و عميق دارد. در گفت‌وگوي عقلاني يك شنونده و يك گوينده داريم، گاهي يك گوينده و چند شنونده و گاهي هم حتي گوينده و شنونده يكي است. گوينده صاحب اين نقش‌هاست. بيان‌كننده نظر (مدعا) و مدافع ادعا. اين مسووليت گوينده در جريان يك گفت‌وگوي عقلاني است. شنونده هم مسووليت فهم سخن (مدعا) و ارزيابي آن را دارد. يعني او نبايد اسير اين توهم باشد كه كلام و پيام را فهميده است بلكه بايد به درك واقعي برسد و همچنين آن را ارزيابي كند. اين تقسيم‌بندي‌ها را از همان آغاز بحث تعقل مي‌توان شروع كرد و به مرحله گفت‌وگوي عقلاني رسيد و آن را خردتر كرد و به مردم آموزش داد. فرد اگر اينها را بداند خوب مي‌فهمد كه حرف را چطور بايد ابراز و عرضه كند و از سوي ديگر واقعا آن را بفهمد و ارزيابي كند. در جامعه ما اين اتفاق خيلي كم رخ مي‌دهد و از اين جهت آدم‌هايي بسيار پرمدعا هستيم؛ يعني بيشتر نظر ابراز مي‌كنيم بدون اينكه دليلي براي آنها داشته باشيم، در حالي كه عقلانيت مي‌گويد ادعا هرچه كمتر و استدلال و دليل هرچه بيشتر.
و اينكه ما هميشه خود را حق مطلق مي‌پنداريم، بيشتر ما را از گفت‌وگو بي‌نياز مي‌كند. البته من هنوز دارم بحث فنومن را مطرح مي‌كنم. اين بحث را بايد پيش كشيد كه چه عواملي در اين باره موثر بوده‌اند؛ آيا عرفان و درك اشراقي باعث آن شده است؟ آيا اينكه تصور مي‌كنيم با حقيقت پيوندي بي‌واسطه و مستقيم داريم موجب مي‌شود بدون تلاش و صبر و كوشش و سعي محققانه آن را متعلق به خود بدانيم؟ به هر حال فرهنگ ما اشراقي است و متفكران ما هميشه شاعران بوده‌اند و شاعران هم كه اصل استدلال نبوده‌اند.
ما بر مبناي برخي اعتقادات مذهبي‌مان مي‌توانيم يك‌شبه از گناهان خالي و پاك شويم. يعني اين مساله اينطور مي‌تواند ذهن ما را حركت دهد كه بعد از آن شب استغفار مي‌توان دوباره به حال سابق بازگشت و يك سال هر عملي را مرتكب شد و سال بعد حساب و كتاب را فقط با خدا – آن هم نه با مردم و نزديكان- يك‌شبه حل و فصل كرد. بعضي مواقع اين خداترسي و واگذاردن امور به آخرت، ما را از دنيا و زندگي‌مان دور مي‌كند و گويي هيچ قانوني و قاعده‌اي هم اهميت لازم را ندارد و ممكن است حقوقي را هم براي يكديگر قائل نشويم. اعتقاد داشتن ما في‌نفسه مشكلي ايجاد نمي‌كند ولي اينكه به اين اعتقادات فكر كرده‌ايم و آنها را ارزيابي كرده‌ايم يا نه، اوضاع را متفاوت مي‌كند. اين همان گفت‌وگوي عقلاني است. گفت‌وگوي عقلاني و تفكر لزوماً به اين معني نيست كه به نتيجه درست منتج شود اما حداقلش اين است كه در مرحله حدس ما را فرو نمي‌گذارد. بايد اعتقاداتمان را هم محك بزنيم و خودمان را بشناسيم. البته بايد بگويم براي ما زندگي هم مهم است وگرنه اينقدر حسرت و غبطه به ديگران نمي‌خورديم و آرزوي داشتن بهترين خانه‌ها و اتومبيل‌ها را نمي‌داشتيم. پس دنيا برايمان مهم است ولي واقعا مورخان بايد بگويند كه تعقل در ما از چه روزگاري رو به تضعيف گذارد. اگر بتوان براي تعقل ضوابطي تعيين كرد و براي بهتر فكر كردن آدم‌ها روش‌هايي را در نظر گرفت، مردم هم بهتر با مسائل خود روبه‌رو مي‌شوند. بايد ببينيم در آموزش‌هاي پيش‌دبستان و دبستان و دبيرستان و بالاتر چه كار مي‌خواهيم بكنيم. جايگاه آموزش رسمي اينجا مشخص مي‌شود. حتي به كودكان پيش‌دبستان هم بايد نحوه مشاهده دقيق و سپس شرح آن مشاهده را آموزش داد. پس تعليم و تربيت و درس انشاء را نبايد دست‌كم بگيريم و يا در دانشگاه بيشتر مي‌بايست به مبحث روش تحقيق توجه كرد. دانشگاه‌هاي ما از هر جهت بسيار ضعيف‌اند و همه ما به آن اذعان داريم. دانشگاه مهم‌ترين تبلور فعاليت عقلاني يك قوم است. ضعف دانشگاه يعني ضعف عقلانيت. درست مثل تيم ملي فوتبال يك كشور كه مظهر و نمود و عصاره فوتبال يك كشور است. البته تعقل به يك فضاي باز اجتماعي هم نياز دارد كه در آن جرأت نقد و آزمون و خطا وجود داشته باشد. خيلي طبيعي است كه وقتي ما ابزار مورد نياز زيست‌ مدرن را كه همانا تعقل است، نداريم، بايد دائم در حالت گيجي و سرگرداني و عدم توازن به سر ببريم.
شايد نمونه روشن آن مصرف‌گرا شدن ما باشد كه تنها خود را به بازاري خوب براي شرق و غرب تبديل كرده‌ايم. شما به وضعيت تعليق فوتبال ما نگاه كنيد. يكي از اعضاي كميته انتقالي فدراسيون گفته است كه من سه چهار سال قبل اين اخطار را داده بودم كه ممكن است فوتبال ايران تعليق شود. اين چه بيماري است كه مي‌دانيم بهمن در حال فرو ريختن است و ما منتظريم تا بيايد و بعد تصميم بگيريم؟ آيا فكر مي‌كنيم بهمن در آخرين لحظه، مسير خودش را عوض مي‌كند؟ اين هم همان بد انديشيدن است.
در فضاي سنتي و محافظه‌كارانه كه تحول و دگرديسي كامل را برنمي‌تابد و حتي در برابر تغييرات تدريجي هم مقاومت مي‌كند، چطور مي‌توان نظم آموزشي مبتني بر نقد و عقلانيت مدرن داير كرد؟ اين مشكلاتي كه ما داريم مشكلات عوام ما نيست. البته عده‌اي مي‌گويند بيشتر متعلق به عامه است ولي متأسفم كه بايد بگويم اين معضلات در مورد خواص ما صدق مي‌كند. ادعاي ما بيش از ادله ماست. ما به‌راحتي و بدون حساسيت تجربي مي‌نشينيم و راه‌حل مي‌دهيم. در حالي كه تجربه ميان حرف‌هاي معقول دست به انتخاب مي‌زند. بسياري از روشنفكران ما حرف‌هاي معقول مي‌زنند و فكر مي‌كنند همين حرف‌ها مسائل را حل مي‌كند، در حالي كه بين حرف‌هاي معقول بايد گشت و ديد كه كدام‌يك با واقعيت جور درمي‌آيد. اين خصوصيت درس‌خوانده‌‌هاي ماست واي به حال بقيه. ما نمي‌توانيم بدون در نظر گرفتن واقعيات و بدون علم تجربه نظر بدهيم.
شما معتقديد اصلاحات و تغيير بايد از سطح نخبگان ايجاد شود؟ من خودم شخصا هميشه به اين انديشيده‌ام كه چكار مي‌توانم بكنم. بنابراين تصميم گرفته‌ام مطالب و درس‌هايي را تدريس كنم و عقل انتقادي را از طريق يادداشت و كلاس و... به ديگران منتقل كنم. ما نمي‌توانيم بگوييم كه با يك كل روبه‌رو هستيم كه جز با تغيير آن نمي‌توان تحولي ايجاد كرد. ما يا بايد كل را تغيير بدهيم و يا جزء را. من طرفدار موضعي هستم كه مي‌گويد «كل را نمي‌شود تغيير داد» و اين‌گونه تغيير، تنها يك توهم است. تنها مي‌توان هيأت حاكمه را تغيير داد كه آن هم كل نيست. مهندسي انقلابي اساسا مهندسي ناممكني است و انقلابيون چون سوداي تغيير كل را دارند، به اجزا نمي‌انديشند و در نهايت اسير توهم مي‌شوند كه كل را تغيير داده‌اند. در نتيجه هم چيزي را به وجود مي‌آورند كه اغتشاش و درهم‌ريختگي است. تغيير بايد جزء به جزء صورت بگيرد. در واقع ما بايد از يك نقطه‌اي به مشكل حمله بكنيم و اينكه اين حمله خسارات و خطراتي در پي دارد، امري طبيعي است. ممكن است اگر از فردا جلوي موتورسواران متخلف را بگيريم، ضررهايي را متحمل شويم (مثلا در نحوه زندگي آنها)، ولي در نهايت مي‌دانيم كه سود اين كار از ضررش بيشتر است. بنابراين يا به اين نتيجه مي‌رسيم كه اگر دست به شرايط نزنيم بهتر است و يا اگر به تغيير فكر مي‌كنيم بايد درباره جزئيات خوب انديشه كنيم. بد نيست بدانيد از روزي كه شما براي قرار مصاحبه با من تماس گرفتيد (يك هفته قبل) كسان ديگري هم تماس گرفته‌اند و با عجله درخواست سخنراني و مصاحبه و... داشته‌اند. همه هم فكر مي‌كنند كه من و امثال من، همه مسائل را در ذهن آماده داريم و مهياي سخنراني درباره همه چيز هستيم. قبول كنيد كه حتي جامعه روشنفكري و اصلاح‌طلب‌ ما نيز مساله را جدي نمي‌گيرد وگرنه از قبل و با برنامه‌ريزي اين دست دعوت‌ها را انجام مي‌دادند تا به نتيجه مطلوب برسند. پس معلوم مي‌شود آنها هم دنبال رفع تكليف‌اند و براي هدفي كه دنبال مي‌كنند برنامه و جديتي قائل نيستند. اين روابط در همه جا شايع است و اصلاح‌طلب و غير اصلاح‌طلب ندارد. بايد به پروژه‌ها نگاه جدي داشته باشيم. پس نبايد تعجب كنيم. اصلا اگر وضع‌مان غير از اين باشد تعجب دارد. وضع ما مثل آن شاگردي است كه در دانشگاه پيش استاد مي‌رود و ناله مي‌كند و مي‌گويد، پدر ندارد و مادرش بيمار است و راهش دور و وضع مالي‌اش خراب است و اگر نمره نگيرد، اوضاعش بدتر مي‌شود و به اين ترتيب مي‌خواهد از استاد نمره بگيرد و قبول شود، در حالي كه نتيجه طبيعي او اين است كه رد شود و اگر قبول شود جاي تعجب وجود دارد. متاسفانه اصلاح‌طلبان هم مشكلاتي را كه به آن واقف‌اند جدي نمي‌گيرند و ظاهرا فقط آرزوهايشان با طرف مقابل فرق مي‌كند، نه روش‌هايشان. چرا بايد از وضع موجود تعجب كنيم؟ مگر غير از اين است كه هرچه هست ناشي از اعمال خود ماست؟ اتفاقا روشنفكران بيشتر در معرض انتقاد قرار دارند. از يادمان نمي‌رود وقتي آقاي كروبي در انتخابات آن پيشنهاد 50 هزار تومان را داد، خيلي‌ها لب به خنده باز كردند. ولي ديدند كه چقدر راي آورد و نشان داد كه جامعه‌اش را به خوبي مي‌شناسد. منتقدان و آنهايي كه پيشنهاد كروبي را مسخره مي‌‌دانستند، حتي بعد از راي بالاي او هم اين جرأت را به خود ندادند كه بر اشتباهشان اقرار كنند. ما دچار توهميم و به خاطر همين توهم است كه از وضع موجود تعجب مي‌كنيم.

منبع : بنیاد باران

فرهنگ و هنر

فرهنگ و هنر

داریوش آشوری: ساده و روشن بنویسیم

"آیا باید برای آن‌لاین-نویس دستورها و هنجارهای ویژه‌ای داشت؟" به این پرسش داریوش آشوری، نویسنده و زبان‌شناس پرآوازه‌ پاسخ می‌دهد.

دویچه وله: آقای آشوری، عنوان پروژه‌ی شما در قلمرو زبان، پروژه‌ی زبان باز است. اینترنت را برای باز شدن زبان فارسی یک فرصت می‌بینید، یا به خاطر آسیبهایی که به زبان می‌رساند، یک تهدید؟

داریوش آشوری: یکی از حُسن‌های اینترنت برای کسانی که بیرون از ایران زندگی می‌کنند و با آن سروکار دارند، این است که رابطه‌ی آنان را با زبانِ مادری یا ملی‌شان پایدار نگاه می‌دارد و کوشش برای نوشتن در اینترنت این رابطه را استوارتر می‌کند. در گذشته بریده شدن رابطه با زبانِ ملی برای کسانی که سالیان دراز دور از میهن زندگی می‌کردند‌، سببِ فراموشی زبان می‌شد. اما، افزون بر این، طبیعتِ اینترنت و آسانیِ دسترسی به آن و این که هر کس می‌تواند به میل و سلیقه‌ی خود و در حد سواد خود در آن بنویسد و منتشر کند، دست‌ها را برای هر گونه شلوغ‌کاری زبانی هم باز می‌گذارد. اینترنت میدان باز شگفت‌انگیزی برای هر گونه تجربه‌ی زبانی تازه هم هست. با امکانِ ارتباطی آسان و همه‌گیری که برقرار می‌کند، از آن برای بهبود و پیشبردِ زبان هم می‌توان بهره گرفت.

واما، آنچه من به عنوانِ "زبانِ باز" پیش کشیده ام به رابطه‌ی زبان و جهانِ مدرن و نیاز جهانِ مدرن به زبانِ باز مربوط می‌شود: یعنی زبانی که پا به پای پیشرفت، دگرگونی علوم، تکنولوژی و در کل، شکل زندگی مدرن که پیوسته در حال دگرگونی ست، گسترش یابد. اینترنت به عنوانِ رسانه‌ی آسانیاب و همه‌گیر می‌تواند در داد و‌ستد زبانی و پراکنشِ سریعِ یافته‌های زبانیِ تازه و رفع مشکلاتِ زبانی، نقش مثبتی داشته باشد و کم‌ و‌کاستی‌های سیستم پوسیده و بی‌فکر آموزشی رسمی ما را تا حدی جبران کند. امکان دست‌یابی سریع و آسان به منابعِ اطلاعاتیِ زبانی (فرهنگ‌ها و دانشنامه‌ها)، هم از جنبه‌های مثبتِ خدمت‌های اینترنت است. اینترنت می‌تواند یک نظامِ خودآموزیِ بسیار کارامد باشد، اگر که مایه‌ی درست و به‌اندازه بر رویِ آن عرضه شود.


یکی از مشکل‌های مهمی که ما تا کنون داشته‌ایم، تفاوت میان زبان نوشتاری و زبان گفتاری است. اکنون گویا شق سومی نیز اضافه شده و آن هم زبان فارسی رایج شده در اینترنت است که میان زبان گفتاری و نوشتاری نوسان می‌کند و به خاطر اصطلاح‌‌های ویژه‌‌اش، دارد هویت مستقلی می‌یابد. شما در مورد این زبان چه فکر می‌کنید؟ آیا می‌شود آن را در مسیر فکر شده‌ای انداخت؟

من در این مورد چندان دقتی نکرده ام. امّا دیده ام که گونه‌ای زبانِ "خودمانی" در اینترنت رواج می‌یابد که اساس آن فارسی گفتاری به لهجه‌ی پایتخت است. این گونه‌ی زبانی که درادبیات داستانی مدرن با نوشته‌های جمال‌زاده و هدایت و دیگران پیشاپیش واردِ عالمِ نوشتاری شده، حالا جای خود را در اینترنت هم باز کرده است. همچنان که می‌دانید، اینترنت جهانِ "بی‌کانون" (decentered) است و هر گفتمان و گونه‌ی زبانی‌ای به آسانی می‌تواند به آن راه یابد و جای خود را باز کند. در نتیجه، هر کس می‌باید به فکرِ گونه‌ی زبانیِ ویژه‌ی خود در آن باشد. گونه‌ی زبانی‌ای که من به کار می‌برم، فارسیِ نوشتاریِ رسمی ست در قلمروِ علومِ انسانی و فلسفه. این زبان می‌کوشد، تا جایی که می‌تواند، به الگوی اصلی خود، که زبان‌های مدرنِ اروپایی در این قلمرو است، نزدیک شود. بنا براین، هم به فکرِ نقطه‌گذاریِ درست است، هم سبکِ شفاف و پیراسته‌ی نوشتاری، هم واژگانِ گسترده و گسترش پذیر برای آنچه می‌نویسد، چه مقاله باشد چه ترجمه‌ از آن زبان‌ها. بدیهی ست که این گونه‌ی زبانی، که خودآگاهانه و با وسواس و پیگیرانه در پی‌ آرایش و پیرایش و گسترش میدانِ خویش است، روشِ و یافته‌های خود را هم به دیگران پیشنهاد وسفارش می‌کند.


بر مبنای این توضیح‌ها، توصیه‌های شما برای کسی که online می‌نویسد، چیست؟ آیا فکر می‌کنید برای آن‌لاین-نویس باید دستورها و هنجارهای ویژه‌ای داشت؟

بستگی دارد که چه کسی برای چه هدفی و با رویکرد به چه کسانی می‌نویسد. برای نوشتن در یک سایت‌ رسمی، مانند دویچه‌ وله و بی‌بی‌سی، که کارش گزارشگری ست، بی‌گمان می‌باید "دستور و هنجارِ ویژه‌ای" وجود داشته باشد. رسانه‌های گزارشگر برای هر بخشی از کار خود می‌باید اصولی داشته باشند و به کارکنانِ خود سفارش کنند و اگر لازم باشد با گذاشتنِ کلاس‌ها و دوره‌های آموزشی و تمرینی به آنان بیاموزند. هر کسی تنها به این دلیل که زبانِ مادری او، برای مثال، فارسی ست، به خودیِ خود شایستگیِ نوشتن به این زبان در یک سایت رسمی یا سخن گفتن به آن را در یک رسانه‌ی شنیداری ندارد. زبانِ نوشتاری را باید آموخت و دانست که در چه سطحی و برای چه مخاطبی می‌نویسیم و چه گونه بنویسیم، همچنان که زبانِ گفتاری برای رادیو و تلویزیون را. این کار، تا آن جا که من می‌دانم، در دنیای رسانه‌ای فارسی‌زبان تا کنون نشده است.


سایت فارسی دویچه وله مرحله‌ی تازه‌ای از کار خود را آغاز می‌کند. ما اکنون دارای تحریریه‌ی مستقلی هستیم. هدف این است که در این رسانه از زبان پاکیزه‌ واستواری بهره بگیریم. برای رسیدن به چنین هدفی چه توصیه‌هایی به یک سایت خبری و فرهنگی چون ما می‌کنید؟

ما باید فکر کردن بیاموزیم. فکر کردن از جاهای بسیار ساده و "ابتدایی"؛ از این که نقطه و ویرگول را کجا باید گذاشت و پرانتز را و پاراگراف را کجا باید باز کرد... این که ساده‌ترین و روشن‌ترین شکل این یا آن جمله در زبانِ ما چه می‌تواند باشد (یعنی، چه گونه می‌توان از شرِ کلیشه‌ها و قلمبه‌گویی‌ها، و در نتیجه، تاریکی‌ها و ابهام‌های زبان نوشتاری سنتی آزاد شد)... این که سروته مطلب را چه گونه باید به هم پیوست و دوخت‌ و ‌دوز کرد تا از وراجی و پریشان‌گویی پرهیز کرده باشیم...
تا این که روزی- انشاءالله تعالی- به آن جا برسیم که به اندیشیدن در باره‌ی اندیشیدن برسیم و دکارت و کانت و هگل و هایدگر را هم بتوانیم ترجمه کنیم... آمین!
مصاحبه‌گر: بهجت امید

فلسفه همچون علم متقن

فلسفه همچون علم متقن
مجيد جهاني

در اواخر قرن نوزدهم شاهد دو جريان اصلي در فلسفه هستيم؛

1- ايده آليسم 2- پوزيتيويسم

در نيمه دوم قرن نوزدهم پوزيتيويسم غلبه دارد، زيرا حامي پيشرفت علمي است. در اين ايام فلسفه چندان رونقي ندارد تا اينکه بحران هايي درون خود علم به وجود مي آيد، مباحثي که در ترموديناميک، رياضيات و احتمالات، تئوري مجموعه ها و تناقضات آن روي مي دهد، شکاف هايي در ديواره پوزيتيويسم ايجاد مي کند و با ظهور نظريات مختلف در فيزيک اصول پوزيتيويسم زير سوال مي رود و براي نجات اصول پوزيتيويسم تلاش هايي انجام مي گيرد که منجر به ظهور پوزيتيويسم منطقي مي شود. ايده آليسم هم وضعيت بهتري ندارد، ايده آليسم آلمان به انزوا کشيده شده است و علت آن ظهور پوزيتيويسم و پيشرفت علوم جديد است. ايده آليسم نمي تواند وضعيت جديد را توجيه کند، پوزيتيويست ها فلسفه را از علم جدا کرده بودند، اما هگل مجدداً همه علوم را به نفع فلسفه مصادره کرد، بنابراين حملات زيادي به ايده آليسم آلماني صورت گرفت که در نتيجه آن ايده آليسم در توجيه علم موفق ظاهر شد. فلسفه با بحران علوم روبه رو است و براي حل اين بحران خود فلسفه هم به بحران هويت دچار مي شود زيرا اين پرسش مطرح مي شود که «فلسفه واقعاً چيست؟» و دو مساله همزمان ذهن فيلسوفان را به خود مشغول مي دارد؛ اول اينکه فلسفه، خود چيست؟ و دوم اينکه آيا بحران علوم با فلسفه حل مي شود يا خير؟ در پاسخ به پرسش اول دو گرايش به وجود آمده است؛

1- عده يي به دفاع از فلسفه برخاستند همچون برگسون و مارکس.

2- عده يي همچون انديشمندان «حلقه وين» از در مخالفت با فلسفه و فرو کاستن آن به ديکشنري علوم برآمدند.

در پاسخ به پرسش دوم و با فرض اينکه فلسفه هويتي داشته باشد هم دو گروه به وجود آمدند؛

1- نوگرايان که معتقد بودند بايد اساس و بنياد جديدي را ايجاد کرد و بحران علوم با کارهاي سنتي حل نمي شود و منطق و روش گذشته کافي نيست و بايد دست به کار جديدي زد. اين «نوگرايان» نيز خود دو دسته اند؛ الف- معتقدان به منطق رياضي که در تلاش براي وحدت بخشيدن به علوم رياضي و حل بحران علوم هستند که به ظهور «فلسفه تحليلي» انجاميد. ب- پديدارشناسي هوسرل که در دفاع از فلسفه و حل مشکل علوم تلاش مي کند.

2- دسته دوم معتقد به ترميم فلسفه هستند و از ايده آليسم به پوزيتيويسم مي گرايند، پوزيتيويسم را در حوزه طبيعت و ايده آليسم را در حوزه علوم انساني معتبر مي دانند، مانند ديلتاي که هگلي اما نوآور است. هوسرل، هايدگر و ايده آليست هاي آلماني متاثر از ديلتاي هستند. ديلتاي براي حل بحران علوم، الگوي جديدي از علوم انساني ارائه مي دهد، ديلتاي با امتيازدهي به پوزيتيويسم قلمرو علوم انساني را نجات داد، اما هوسرل مدافع مدرنيته و علم بودن فلسفه است و فلسفه را دقيق ترين علم ممکن مي داند. پس دغدغه بحران از سه طريق دنبال شد؛

1- پناه بردن به سنت؛ پوزيتيويسم منطقي

2- ترميم کردن؛ ديلتاي

3- نوآوري؛ هوسرل و برگسون

هوسرل سه دوره فکري دارد که در دوره اول که هوسرل اساساً رياضيدان بوده و در دپارتمان رياضي که هوسرل مشغول تحصيل بوده، از رياضيات تفسير پوزيتيويستي صورت مي گيرد. هوسرل از اين فضا خسته و براي يافتن حقيقت به دپارتمان فلسفه روي مي آورد و با برنتانو مواجه مي شود و با ورود او به دپارتمان فلسفه، ديدگاه هاي پوزيتيويستي براي هوسرل بي اعتبار مي شود و به مخالفت با آن برمي خيزد. از زمان ورودش به فلسفه، همواره دغدغه دفاع از فلسفه و تاسيس را در سر داشته و اولين کتاب او «مباني علم حساب» است که تحت تاثير برنتانو نوشته شده و در همين کتاب تحت تاثير برنتانو، هوسرل تفسير شناخت شناسي علم حساب و منطق را به صورت روانشناسي عرضه مي کند و بعد فرگه رديه يي بر اين کتاب مي نويسد که هوسرل آن را پذيرفته و جلد دوم کتاب را منتشر نمي کند و کتاب «تحقيقات منطقي» را در سال 1907 منتشر مي کند و با نوشتن اين کتاب از تاثير برنتانو خارج مي شود و به نوعي استقلال فکري مي رسد. در مرحله دوم هوسرل به دکارت توجه مي کند و درصدد بازسازي سنت دکارتي است؛ يعني پديدارشناسي را به عنوان روش مورد توجه دکارت مورد بازسازي قرار مي دهد و در اين مرحله کتاب «تاملات دکارتي» را تاليف مي کند. اما در مرحله سوم هوسرل به يک بازخواني کلي از تفکر خويش دست يافته و به نوعي پخته شده کار مي کند، به طوري که کارهايي خارج از چارچوب مقرر خود انجام مي دهد و از فرهنگ و علم اروپايي سخن مي گويد و کتاب «بحران علوم اروپايي» را تاليف مي کند. مساله هوسرل مساله آگاهي است و در نهايت کار عالم را پرداخته آگاهي بشر اعلام مي کند. هوسرل در ابتدا ديدگاه طرفداران علوم طبيعي را که معتقدند عالم مستقل از ذهن انسان است (ديدگاه طبيعي) را نمي پذيرد، ضعف اين ديدگاه در آن است که هرچند عالم خارج ظهور دارد اما اين ظهور، ظهور آگاهي است و صحبت از طبيعت به مستقل از ذهن بشر فايده ندارد. هوسرل ديدگاه طبيعي را اپوخه مي کند اما خود طبيعت را انکار نمي کند. اپوخه (تعليق) يعني هيچ حکم ايجابي يا سلبي براي وجود يا عدم وجود آنچه مستقل از ذهن بشر مفروض گرفته شده، اقامه نمي کنيم و تعليق، تعليق حکم است، نه تعليق وجود و هوسرل در باب چيزي مستقل از ذهن انسان سکوت اختيار کرده و به هر چيزي که بر بشريت ظهور دارد پرداخت، هرآنچه بر بشريت ظهور دارد از سنخ آگاهي است. هوسرل با تعليق ديدگاه طبيعي به نوعي پوزيتيويسم را پس مي زند. فنومنولوژي هوسرل توضيح مکانيسم اين مطلب است که چگونه يک شيء در آگاهي يک شيء مي شود، و به شيئي مي پردازد که در آگاهي است نه خارج از آگاهي، کار فلسفه فقط تبيين آگاهي است و آگاهي از نظر او فعليت محض است که در واژه Intentionality به خوبي نشان داده مي شود.

در واقع مساله هوسرل، تبديل فلسفه به يک علم دقيق است که با چنين کاري فلسفه ملکه مي شود و ادعاي پوزيتيويسم منتفي مي شود و در نتيجه علوم پوزيتيويستي از بحران خارج مي شود. هوسرل مي خواهد که فلسفه Science باشد، يعني اگر چيزي علم نباشد قابل توجيه نيست. آيا فلسفه اساساً مي تواند علم باشد؟ اين سوال اکثر فلاسفه مدرن است. کتاب تمهيدات کانت مقدمه يي است بر هر مابعدالطبيعه يي که بخواهد به صورت علم عرضه شود. پاسخ اگوست کنت و اکثر پوزيتيويست ها به اين سوال منفي است، اما هوسرل پاسخ مثبت مي دهد و معتقد است فلسفه مي تواند علم باشد، علم روش مي خواهد و روش فلسفه فنومنولوژي است، علم همچنين بايد داراي يک حوزه کاربرد و در عالم بايد براي کشف و توصيف قوانين عالم به کار برده شود، فلسفه براي عالم زندگي به کار برده مي شود و با عالم زندگي سروکار دارد و بخشي از عالم زندگي علوم هستند، اما تمام عالم زندگي علوم نيست، فلسفه قوانين زندگي را توصيف و به کليت اين عالم زندگي مي پردازد درحالي که علوم ديگر به جزيي از عالم مي پردازند.

مساله هوسرل تبديل فلسفه به يک علم دقيق است و در سخنراني وين اين مساله را طرح و سپس آن را در قالب يک کتاب 80 صفحه يي بسط داد. در اين کتاب هوسرل مي گويد که فلسفه از اولين سر آغازهاي خود ادعا کرده که علم متقن است، اما طبيعي گرايي نهفته در همه سنت هاي فلسفي مانع عمده يي در تحقق اين آرمان بوده است، بنابراين هوسرل مي گويد که؛ من نمي گويم فلسفه علمي ناقص است بلکه صرفاً مي گويم که فلسفه هنوز به هيچ وجه علم نيست، يعني هنوز به عنوان علم آغاز نشده است. فلسفه از آغاز تاکنون نتوانسته مبناي خود را از ديگر علوم متمايز سازد و آن را بر بنيان استوار و متقن قرار دهد، و براي اينکه بتواند عنوان علمي به خود گيرد و رسالت خود را که شناخت علمي جهان است به انجام رساند بايد ساحت موضوع خود را از درون تحصل گرايي، روانشناسي، تاريخ گرايي و طبيعي گرايي پاک سازد. به نظر هوسرل اين امر با بازگشت به تاملات دکارتي و cogito مشهور او تحقق مي يابد. آگاهي ساحت فلسفه علمي است زيرا از شائبه هر نوع طبيعي گرايي و نسبي گرايي تهي است، طبيعي گرايي که هوسرل با آن مخالفت مي کند بنا به تعبير خود او اينچنين است؛ پديده يي است برآمده از کشف طبيعت به عنوان وحدت موجود زماني- مکاني که تابع قوانين دقيق طبيعت است. پس صرفاً طبيعت و در درجه اول طبيعت فيزيکي را لحاظ مي کند. براي برون رفت از دام طبيعي گرايي، هوسرل تأملات دکارتي را رهايي بخش مي داند و معتقد است بايد آموزه دکارت در باب يقين Ego ريشه يي شود، به اين دليل که دکارت در جست وجوي يقين موفق به نجات قطعه کوچکي از جهان شد و گمان کرد فقط لازم است از طريق استنتاج و بر طبق اصول فطري Ego بقيه جهان را تماماً از نو به دست آورد. خلط اگو با جوهر انديشنده که جزيي از جهان واقعي است، دکارت را به پدر رئاليسم استعلايي تبديل کرده، يعني قسمتي واقعي از جهان را برداشته و به آن شأن استعلايي بخشيده است. براي مصونيت از اين پيش داوري هاي هوسرل بايد در مذهب مختار خود چون سالکي صبور گام بردارد تا مبادا پديدارشناسي در ورطه طبيعي گرايي و علم طبيعي و رياضي سقوط کند، بنابراين در ابتدا به موضوعاتي مي پردازد که وي را از ابتلا به اين پيش داوري ها مصون سازد. يکي از اين موضوعات علم بدون پيش فرض است. مفاد اين حکم آن است که پيش از هر چيز پديدارشناسي اجازه ندارد از نتايج علوم ديگر در پژوهش هاي خود استفاده کند يا آن را مفروض بگيرد. مراد هوسرل از علم بدون پيش فرض اين است که فلسفه نمي تواند از تجربه، زبان و تفکر عادي بياغازد، بلکه علم بدون پيش فرض عبارت است از ممنوعيت فيلسوف از به کارگيري هر تئوري علمي يا فلسفي و به جاي آن بايد بر توصيف آنچه بي واسطه در شهود داده شود، تمرکز کند و براي برون رفت از طبيعي گرايي هوسرل در پرانتز نهادن (تعليق) جهان در فلسفه را مطرح مي کند و براي رهايي از طبيعي گرايي که دکارت و کل سنت فلسفي گرفتار آن بودند، تحويل استعلايي را براي به چنگ آوردن اگوي استعلايي که ديگر طبيعي نيست، ضروري مي داند. علم تحصيلي علمي است گم شده در جهان، نخست بايد جهان را از طريق اپوخه گم کرد، سپس آن را در خودآگاهي از نو به دست آورد. هوسرل در سال1935 در انجمن فرهنگي وين يک سخنراني به نام فلسفه در بحران بشريت ايراد کرد که شالوده آخرين اثر وي يعني بحران علوم اروپايي و پديدارشناسي استعلايي را تشکيل مي دهد، از آخرين دستاورد هاي هوسرل است که ويژگي غالب آن گرايش به نوعي تفکر تاريخي است و مي گويد بايد نشان دهيم چگونه جهان اروپايي از ايده عقل، يعني از روح فلسفه زاده شده است. اما هوسرل ايده عقل فلسفي را در عصر خويش با دو مشکل عمده مواجه مي داند؛ طبيعي گرايي و عيني گرايي. و ريشه بحران عصر حاضر در همين دو مشکل نهفته است و براي علاج آن يا بايد عقل را که عامل ظهور فرهنگ اروپا است به کناري نهاد يا تولد دوباره اروپا از روح فلسفه به واسطه شجاعت عقل تا براي هميشه بر طبيعي گرايي چيره شود. اگر چه هوسرل زندگي خويش را تماماً در راه تحقق اين هدف اخير يعني تولد ققنوس وار فلسفه صرف کرد، اما مفسراني نظير ديويد بل روياي هوسرل در باب علم متقن را، سطحي و خام دانسته با تمسک به عبارتي از آخرين اثر وي؛ فلسفه همچون علم متقن به پايان رسيد. اما باکلي و موران تفسير ديويد بل را سوءفهم مي دانند و معتقدند اين عبارت طنزآلود درباره فلسفه دوران هوسرل است و به هيچ وجه به خود فلسفه هوسرل مربوط نيست. موران نيز بر اين باور است که هوسرل به اين امر اعتراف مي کند تا نشان دهد فيلسوفان و پيروان هوسرل ايده آل فلسفه علمي و متقن را درنيافته اند و به جاي آن به سوي جايگزين هاي خردگريزانه ترغيب شده اند.

منابع؛

1- Husserl, Edmund. philosophy as rigorous science; trans. Quentin lauer in phenomenology and crisis of philosophy, New york

2- the crisis of European sciences and transcendental phenomenology, trans. David Carr. Evanston: Northwestern University Press, 1970.

3-Bell,David. Husserl. London:Routledge, 1990

4- Buck Ley, R, Philip. Husserl, Heidegger and the Crisis of philosophical Responsibility. Dordrecht: Kluwer Academic Publishers.

5- بل، ديويد، انديشه هاي هوسرل، ترجمه فريدون فاطمي، نشر مرکز، تهران1381

6- هوسرل، ادموند، تاملات دکارتي، ترجمه عبدالکريم رشيديان، نشر ني، تهران 1381

شعری زیبا از فریدریش هولدرلین

The Course of Life
Translations by James Mitchell

You too wanted better things, but love

forces all of us down. Sorrow bends us more

forcefully, but the arc doesn't return to its

.point of origin without a reason

Upwards or downwards! In holy Night

where mute Nature plans the coming days

doesn't there reign in the most twisted Orcus

?something straight and direct

This I have learned. Never to my knowledge

did you, all-preserving gods, like mortal

masters, lead me providentially

.along a straight path

The gods say that man should test

everything, and that strongly nourished

he be thankful for everything, and understand

.the freedom to set forth wherever he will

هرج و مرج

ای نور چشم من سخنی هست گوش کن
تا ساغرت پر است بنوشان و نوش کن

اغتشاش وبی نظمی همچون خوره ای به جان فضای روشنفکرانه کشور افتاده. یاوه گویان در هر جا و در هر فرصتی برای نشرمهملاتشان استفاده می کنند. حرف های بی ادله زدن و سخن های بی محتوا گفتن شده مد روز. هر کس که تنها بویی از این حال و هوا ی روشنفکرانه را استنشاق کرده، این اجازه و بهتر بگویم این حق را به خود می دهد که درباره تمامی مسائل سیاسی، فرهنگی، ادبی و ... عرض اندامی کند. سطحی نگری وسخن بافی بخشی از عادت های روزانه ما شده. باید در هر مسئله ای صاحب کلام و ایده باشیم وگر نه دنیا ومافیا از هم می پاشد! بیشتر دل به شنیده ها و گفته ها بسته وکمتر کمر همت به خواندن و تحقیق می بندیم .دوست داریم برایمان قصه بگویند تا اینکه به ما داستان نوشتن یاد دهند.اما وضع از آنجا وخیم میشود که می خواهیم با همین شنیده ها وگفته ها عالم وادیب و روشنفکر شویم. در حال و هوای سطحی افکار خود غرق هستیم وهر اتفاقی را با این دنیای کوچک ذهنمان قیاس می کنیم. از مبانی ومقدمات بحث، جدل، نقد، سخن گفتن و... عاجزیم اما مدعی هستیم که می توانیم در باره تمامی علوم مختلف ابراز عقیده کنیم.

وضع رقت باری داریم. فضای رو شنفکرانه ما شده یک ژست که عاری از هر گونه تلاش و دانش است. در این فضا هر که کار واقعی را جدی بگیرد محکوم می شود تنها هوچیان و یاوه گویان هستند که میتوانند در این فضای پر هرج ومرج جا گیرند. دقت، درستی، تعهد، دانش و مطالعه واژه هایی کاملا بیگانه هستند و در این فضا جایی ندارند. سخن متقن گفتن برای ما زجر آور وکسل کننده است. گوشمان به شنیدن حرف های سطحی وعادی خوگرفته واین اوضاع جدا که رقت آور است.

آری کمدی تلخی است که هیچ کس سر جای خویش نیست. باید با این کمدی سیاه چه کرد؟ آیا باید به همین منوال ادامه دهیم و همچون دیگران چشم به روی حقیقت بندیم؟ اما باید در مسیری دیگر پا گذاشت. باید دنیاهایمان را با خواندن و درک بیشتر وسیع تر کنیم. وقتی دنیایی بزرگتر شود به کوچک بودن خودمان بیشتر پی خواهیم برد.

شعری از گوته

NEW LOVE, NEW LIFE

[Written at the time of Goethe's connection with Lily.]

?HEART! my heart! what means this feeling
?What oppresseth thee so sore
!What strange life is o'er me stealing
.I acknowledge thee no more
,Fled is all that gave thee gladness
,Fled the cause of all thy sadness
--Fled thy peace, thine industry
?Ah, why suffer it to be
,Say, do beauty's graces youthful
,Does this form so fair and bright
,Does this gaze, so kind, so truthful
?Chain thee with unceasing might
,Would I tear me from her boldly
,Courage take, and fly her coldly
Back to her. I'm forthwith led
.By the path I seek to tread
,By a thread I ne'er can sever
,For 'tis 'twined with magic skill
Doth the cruel maid for ever
.Hold me fast against my will
.While those magic chains confine me
.To her will I must resign me
!Ah, the change in truth is great
!Love! kind love! release me straight

مفهوم بیگانگی درادبیات مدرن

جی.ام استام
ترجمه: سروش رزمی

جنبش مدرنیسم در آغاز قرن بیستم میلادی، به طور چشمگیری درک حاصل از هنر و ادبیات را در فرهنگ غربی دگرگون ساخت. درون مایه هایی که در مدرنیسم بیان می شود، شاید به عنوان سخت ترین و آشفته ترین موضوعات قابل درک باشد. یکی از این مضمون های مهم که در ادبیات جدید به آن توجه شده، مسنله بیگانگی است. چنین مضمونی را می توان در داستانی از جیمز جویس با نام مردگان و رمان در دل تاریکی جوزف کنراد یافت. هر یک از این آثار، با سبکی بی نظیر به بازخوانی این احساس واندیشه بشری پرداخته اند.

مردگان داستانی است که مسنله بیگانکی را در قالب شخصیت اول داستان یعنی گابریل کانروی آشکار می سازد. حضور گابریل در مراسم شب عید به دعوت خاله هایش، توام با حسی از تنهایی و انزوا برای فعالیت های اجتماعی او می شود. او به نوعی از همراهی با دیگران در این جشن فرار می کند. گابریل بیشتر مشتاق است که به بیرون برود در هوای سرد کنار رودخانه قدم زند تا اینکه با دیگران معاشرت کند. او به دلیل ضعف در اراده، انرزی و خیال، به طور اجتماعی ناسازگار با بقیه می شود. این احساس به طرز کاملا مشهودی در عدم ارتباط معناداری با لیلی، خانم آیورز و همسرش گرتا دیده می شود. خانم آیورز و لیلی به بحث هایی می پردازند که سبب نوعی اضطراب و آشفتگی در گابریل می شود زیرا او از برقرای ارتباط موثر و معنادار با آنها ناتوان است. حتی او هیچ تلاشی برای پایان بخشیدن به اختلافات از خود نشان نمی دهد و دانما به دنبال انزوا و فرار از دیگران است. حتی عشق گابریل به همسرش دیگر دوجانبه نیست. خویشتن نگری و عدم توجه گرتا به احساسات شوهرش، گابریل را به مرحله ایی می رساند که مجبور می شود خودش تنها به گذشته و احساساتش بیندیشد. در این مرحله، او در می یابد، به همان اندازه که از دیگران دوری می کند، از خودش هم نیز بیگانه می شود.

و حال، این پایان داستان مردگان است که تجسم بیگانگی را درعصرجدید به نمایش می گذارد. نگرش دلسرد کننده گابریل که می گفت: " به آرامی همه چیز به سایه ها تبدیل خواهند شد." به عنوان یکی از شفاف ترین تعاریف درباره زندگی امروزی به کار می رود. اگرچه مرگ اجتناب ناپزیر است اما می تواند بسیار غم انگیزتر باشد زیرا بسیاری از انسانها، که به راستی هیچ گاه زندگی نکرده اند! این بیگانگی نسبت به زندگی در عکس العمل او به بارش برف در پایان داستان مردگان بدین صورت نشان داده می شود : " روح او به آرامی، در حالی که که صدای بارش برف از آسمان را همچون فرود نهایی بر سر زندگان و مردگان می شنید، از حال رفت."

رمان در دل تاریکی جوزف کنراد، داستانی است که توانست با درون مایه قوی خویش بر بیشتر نویسندگان مدرن بعد از خود یعنی جویس و الیوت تاثیر گذارد. کاراکترهای اصلی این داستان یعنی چارلی مارلو و جیم کرتز، تنها شخصیت هایی هستند که داری اسامی خاص می باشند. بقیه کاراکترها، صرفا با الفاظ کاری و شغلی در این داستان حاضر می شوند. یعنی اغلب بر اساس شغلشان و یا ارتباط آنها با کاراکترهای اصلی، در داستان ظاهر می شوند. این انکار فردیت انسان به عنوان یک نیروی بیگانه در این داستان مشهود است. با ذکر اسامی مانند " مدیر"، " وکیل" و یا "حسابدار" و عدم ذکر نامهای آنها، میتوان دریافت که هدف نویسنده از ارانه آنها بدین شکل، صرفا تاکید بر بیان نمادین این کاراکترها بوده است.

تلاش و تقلای روح یکی از موضوع هایی است که مستقیما به درون مایه بیگانگی در این داستان مرتبط است. جوزف کنراد، مارلو را به طرزی ارانه می دهد که تنهایی گریز ناپذیری از انسانیت را در درون خود احساس می کند. او شخصیتی است که از تطبیق خاطرات در دنیای دیروز و زندگی در زمان حال، ناتوان است. او از طریق اطرافیانش احساس بیگانگی می کند زیرا می فهمد که دیگران قادر به درک درست پیام او نیستند.

مهمترین عواملی که در این رمان به معرفی این حس بیگانگی می پردازند، تناقض ها هستند. این تناقضات شامل الحاق و هم نشینی فرهنگ بربری در مقابل فرهنگ متمدن است. در این داستان. تمدن، اصول بربری را تجسم می کند: " جامعه ما را از شر فساد نجات می دهد اما جامعه خود نیز آلوده است." این تناقض گرچه به طرزی مشهود بیان نشده است اما بدیهی است که آنچه مارلو درباره جامعه متمدن می پنداشته، حالا دیگربه سرابی مبدل شده و این سراب در معنای عام، نقد تلخی است به ماهیت ظالم و مهارنشدنی دنیای مدرن. خواننده هم همگام با مارلو در پایان داستان با احساس مبهم و بیگانه ایی از مسنله انسانیت روبرو می شود. در دل تاریکی، داستانی است در بیان انزوا و بیگانگی مطلق از خویشتن و انسانیت.

مضمون بیگانگی در هر یک اراین آثار به وضوح ارانه و بازبینی شده است. جنبش مدرنیسم که نهایتا، هم به سوی بازیابی خردمندانه وهم احساساتی بشر در حرکت است، اغلب به صورت انزوا و تنهایی اجتناب ناپذیری معرفی می شود. باید در نظر داشت که این موضوع در ادبیات به عنوان یک حس تسلی بخش به کار نمی رود بلکه به عنوان یک حقیقت بزرگ و تلخ مطرح می شود. این در حالی است که ما از طریق بیگانگی است که جوهر و ماهیت خودمان را تجربه می کنیم. در دل تاریکی و یا مردگان آثاری هستند که علاوه بر معرفی یک مضمون مهم ، تفسیری از انسان بودن را در عصر جدید برای ما به ارمغان آوردند. به بیان دیگر، این روح بیگانه انسان مدرن هم محزون است و هم آشکار.

سرگشتگی های بی فرجام

سرگشتگی های بی فرجام
سروش رزمی

در خلوت دریا،
از اعماق بیهودگی بشر
و نخوت زندگی، می سازد طرحی را برای او، اما او خوابیده است. (توماس هاردی)

1. اگرچه بیشتر آدمیان بر این باورند که دوران جدید از روزگاران گذشته، پیشی جسته است اما در واقع هیچ افزایش چشمگیری در معرفت و خردمندی آدمیان پدید نیامده است. ما در دورانی هستیم که کثیری از نوسیندگان از آن به عنوان عصر بیگانگی یاد می کنند و از تاریکی و بی روحی زمانه سخن می گویند. در این زمانه دیگر نه خبری از خصومت کلیسا با علم است و نه جدالهای سهمگین نهادهای دینی و عرفی. امروزه صحنه جهان همچون نمایش نامه های ساموﺌل بکت حاکی از خالی بودن هستی آدمیان است و خستگی آنها را مجسم می کند. انسان مدرن مانند دلقکی است اما این دلقک به دنبال خندیدن دیگران نیست بلکه حرف ها و حرکاتش فقط برای فریب و فرار از خستگی و ملالت روزگار است. او برای فرار از یکنواختی خود، داﺌما خود را فریب می دهد و آنجاست که پایان دنیا برای او شکل می گیرد. جایی که هر گاه سوالی در مورد زمان از او پرسیده شود، فقط یک جواب خواهد داشت:"مثل همیشه!". اما شهربندی ملول در اعماق این بشر، زنده شده است. شاید بتوان صدای این شهربند را در تنهایی واضح تر شنید.

2. تمدنها از آنجا که عامل پیشرفت علم و ظهور فعالیتعای روشنگری هستند اما به همان اندازه نیز سبب سرکوبی انسان نیز شده اند و تمدن، وسیله ایی شد برای جوامع که انسان را در این دریای متلاطم سرگردان کند و بیشتر اورا متوجه کشمکش های طبقاتی و گسست های نسلی کند تا خویشتن او را نمایان سازد. تمدنها به انسانها آموختند که راه رستگاری را باید در بافت های اجتماعی جستجو کند. ادوارد وستر مارک، مردم شناس فنلاندی در باب رستگاری آدمیان در قالب تمدنهای جهان به ما گوشزد می کند که هیچ نظامی از اعتقادات و باورهای اخلاقی ضامن سعادت انسانها نیستند. رونق و شکوفایی وابسته به هیچ مجموعه یکپارچه از رسوم و اعتقادات نیست. پس نظام های اجتماعی نه برای رستگاری فردی انسانها، بلکه برای سعادت جامعه شکل می گیرند. اما ﻤﺴﺌﻟه از اینجا آغاز می شود که ما با این فرض موجود ، باید از درونمان صرف نظر کرده و خویشتن را به مصلحت های بیرونی واگذار کنیم تا محیط مان را آکنده از آرامش کنیم. بنابراین مفاهیم همچون انسان مداری به نوعی و با ظرافت خاصی در دنیای ما بیهوده است. اگر ادوارد گیبون در کتاب سقوط امپراطوری روم بر این نکته صحه می گذارد که با کوچک شمردن نیازهای آدمی و عدم توجه به زندگی توسط کلیسا عامل اصلی سقوط امپراطوری روم بود، به نظر می رسد امروزه ما با سقوط امپراطوری آدمیان سروکارداریم. در دنیای مدرن آدمی را وسیله ایی برای سعادت می پندارند و از دیدگاه زیباشناختی به انسان نگاه نمی کنند. این نکته را باید در نظر داشت آنچه بیش از پیش نیازش را احساس می کنیم، دیگر نگاه رﺌالیسم- سوسیالیستی یا واقع گرایی اجتماعی نیست. آنچه که امروز به آن نیاز داریم رویکرد رﺌالیسم- روانشناختی است. رویکردی که با وفاداری به حقیقت به تشریح کارکرد درونی ذهن، تحلیل اندیشه و احساس بپردازد. از این رو شیوه جریان سیال ذهن را نمی توان صرفا تراوش تجربه های درونی انگاشت. این جریان در دنیای ما، در نهایت باید به شناخت وضع وجودی آدمیان بپردازد. چرا که انسان مدرن از راوی نامطﻤﺌن زمانه به ستوه آمده است. او دیگر نمی خواهد صرفا گزارش هایی گمرا کننده دریافت کند و از وضعیت حقیقی بدور بماند. او می خواهد خود راوی خویش باشد و سرنخ های وجودی اش را خود کشف کند ونه نهادهای اجتماعی.

3. در حالی که برتراند راسل در مقاله دانش و معرفت، بر این نکته تاکید می ورزد که غایت معرفت همان رهایی انسان است، اما این جنبه در دنیای مدرن با نشر کثیری از دانش ها، رهایی را به دنبال نداشته، بلکه به مرور زمان بر مسخ شدگی انسان مدرن، مهر سنگینی نهاده. اما سوال اینجاست که چرا با افزایش دانش، شاهد رشد موازی سفاهت نیز هستیم. آلبر کامو در کتاب طاعون، توجه ما را به این نکته جلب می کند که بلاهت همیشه پابر جاست و اگر انسان به فکر خویش نبود، آنرا مشاهده می کرد. درون مایه این سخن عدم توجه به خویشتن اصیل و زنگارزدایی انسان مدرن است. او در حالی که به فکر خویش است و به جنبه ظاهری خود توجه می کند اما در راه فرار از حقیقت به سر می برد. آنگاه که در نماشنامه درانتظار گودو نوشته ساموﺌل بکت می بینیم که ولادیمیر و استراگون طبق عادت روزانه با جستجویی بیهوده در کلاه هایشان ، جستجوی عبث انسان مدرن را به تصویر می کشد تا از رنج خودشان بکاهند، اما این روزمرگی انسان مدرن را دچار نوعی کرختی در این جهان کرده و حاضر نیست به پا خیزد و به خود بنگرد. به بیان دیگر با قرار داشتن در متن یک زندگی ملال آور، هنوز حتی درک این تکرار برای او درونی نشده است. این مشکل درونی شدنInternalize مفاهیم از آنجا سر چشمه می گیرد که ما در مقابل خودمان نمی ایستیم. ما از برخورد با هستی مان به شدت می ترسیم و همین وحشت به قول گادامر سبب می شود که از جدیتی مقدس به دور باشیم و نتوانیم درک درستی از این بازی به دست آوریم. از این رو جامعه بزرگترین سم یعنی پنهان بودن را به ما عطا کرده که هر گاه خواستیم، خویشتنمان را مخفی کنیم و در نهان، خویشتن را فاش. اما هیچ گاه نحوه روبرو شدن انسان با خود را ترسیم نمی کند. اگر عصاره رمان Lord Jim را در برانگیختن این سوال تکراری بدانیم که چکونه باید زندگی کنیم و چگونه باید در میان تاریکی و تنهایی محض و بدون هیچ راهنما و جهتی راه خود را ادامه دهیم آنگاه جامعه فقط به ما یک هدیه پیشکش خواهد کرد و آن خودکشی است. بدین معنا که یا دراو پنهان شویم و یا بمیریم. اما برای رهایی از این دو سر تیغ باید راه طغیان را پیشی گرفت و از دیدگاه کامو آدمی در جایگاهی قرار گیرد که جامعه را انکار کند. یعنی انسان گوهر وجودی خویش رااز برخورد با جامعه جدا کند، چنانکه قهرمان داستان مرد نامرﺌﻰ اثر هرمان هسه چنین عباراتی را پس ازآخرین مکاشفه اش بیان می کند:

"..... و مشکل اینجاست که همیشه بر آن بودم در راه دیگران قدم بگذارم تا در راه خودم. همیشه من را به این اسم یا آن اسم صدا میزدند اما هیچ گاه کسی مایل نبود این را بفهمد که من خودم را چه چیز صدا می زنم. پس، بعد از سالها تلاش برای تطبیق عقیده های دیگران بر خود، من سرانجام طغیان کردم. من مردی نامرﺌﻰ هستم. "

بدین سان انسان مدرنی که در پی کشف جاپاهای دیگران بوده، از قدم های خویش غافل شده. از این روست که فروید در کتاب تمدن و ناخوشایندی هایش ، براین نکته تاکید می ورزد که باید بشری را گرامی داشت که از دستورهای جامعه به دور باشد و با توسل به ماهیت خود، زندگی را ادامه دهد چراکه با تمسک به پدیده ایی فراتر از فعالیتهای به ظاهر رفیع و مصنوع آدمیان می توان به مرحله ایی رسید که در آنجا آدمی دیگر یارای سازش با روابط غیر ارزشی جامعه خود ندارد.عدم درونی شدن مفاهیم و موانعی همچون جامعه در دوران مدرن با عباراتی تکان دهنده از کتاب سقوط به اوج خود می رسد:" من گاه به اندیشه آنچه مورخان درباره ما خواهند گفت فکر می کنم. در مورد انسان امروزی یک جمله کافی است. او زنا می کرده و روزنامه می خوانده است." آری انسان مدرن در کمال غوطه ور شدن در دنیای علم، به همان مراتب در سیاهچال وقاحت فرورفته است. او با بی اعتنایی نسبت به سرنوشت دیگران ، هیچ گاه این سوال مهیب کافکایی را از خود نمی پرسد که "من باید در این زمستان بی پایان چه کنم؟" و فقط قطره قطره دریای وجود آلوده اش را به سرزمین هرز پیوند می دهد.

4. اما می توان دل به برکه های بست که از آخرین رگبا رها باقی مانده اند. انسان زیر زمینی داستایوفسکی اگر چه معتقد است که کاملا آزادانه عمل نمی کند اما هیچ گاه به تمام قوانین طبیعت، منفعلانه تسلیم نمی شود. او بر خلاف ﺘﺌوری کانت که معتقد است عامل agent آزادانه عمل نخواهد کرد مگر بر اساس عقل واکنش دهد، بر این باور است که تنها راه مستقل بودن این است که این مفهوم از آزادی را بپذیریم که باید عامدا بر خلاف عملی عقلانی واکنش نشان دهیم . یعنی فی البداهه این بازی را ادامه دهیم و با آنچه که از آن به عنوان عقلانی و خوب تلقی میشود مخالف باشیم. از این رو اگر خلاصه تعالیم قرن شانزدهم را در این جمله خلاصه کنیم که انسان باید انسان باشد نه بیشتر و نه کمتر، شاید ما را دوباره به واقعیتی برتر بازگرداند که در دنیای امروز از حدود خود فراتر نرویم و آزادنه در درون خود، فقط خویشتن را نقد کنیم. هارولد پینتر در ضیافت دریافت جایزه نوبل سخنانی تکان دهنده در باب وضعیت بشر امروزی می گوید:

"..... وقتی ما در آیینه می نگریم، فکر می کنیم تصویری که در مقابل ماست، دقیق است. اما یک میلیمیتر که جابجا می شویم، تصویر نیز تغییر می کند. ما در واقع به سیری از بازتاب های تمام ناشدنی نگاه می کنیم. اما گاه نویسنده مجبور است آیینه را بشکند چرا که در سمت دیگر آیینه، حقیقت است که به ما خیره شده است."

تمدنها مانند بازتاب های آیینه هستند که بر حسب چگونگی شرایط دگرگون می شوند اما جایی که همیشه در آن آرامش یافت می شود، ورای این آیینه است. جایی که خویشتن می نامیم. انسان مدرن باید در پی معنا دادن به زندگی روزمره و با توجه به قابلیتهای درونی خود با زندگی همراه شود. بهار را در بازارها نمی فروشند. اگر به لزوم وجود دانش در زندگی قاﺌلیم، می توان این دانش را در ماهیت وجودی خود بیابیم و به نوعی کاشف ساختهای وجودی خود باشیم تا شاید قلب قرون وسطایمان، رنگی دیگر به خود گیرد.